DIVIZIJA „GARIBALDI” U CRNOJ GORI
Priča o antifašističkoj diviziji „Garibaldi” koja je formirana u Pljevljima prije šest decenija, i borila se osamnaest mjeseci na partizanskoj strani
Prevod: Savo Barović
Priredio: Dragan Mitov Đurović
.................................................................
.................................................................
.................................................................
.................................................................
Sloboda odlučivanja
Alpska divizija „Taurinense” sa
svojih 14.000 ljudi je bila smještena u Gornjem Polju iznad
Nikšića, ka moru (Gornje Polje, Vilusi, Grahovo, Gruda) do
linije pod „jurisdikcijom” XIV i VI Korpusa. Komandant brigade
je bio Lorenco Vivalda. Sjedište komande je bilo u Nikšiću.
Osmog septembra 1943. godine obje divizije, koje su zavisile
od XIV Korpusa, suprotstavile su se 118-oj Jeger njemačkoj
diviziji.
U svitanje, 9. septembra, njemačke čete bile su već u zaletu
da okupiraju jadranske luke Valona i Zadar i vršili su
pritisak posebno na diviziju „Taurinense”. Jedan puk 118 Jeger
divizije preselio se u Nikšić. Divizija „Venecija” je bila
vojno ignorisana ali su odmah preduzeli neke sigurnosne mjere.
Devetog septembra, u 8.15 časova, na napad Njemaca odgovorili
su sa istim žarom borbe odjeljci šestog voda grupe „Aosta”,
raštrkane po okolini Nikšića, koji su ispalili prvih pet
metaka protiv Njemaca. Tu je počela avantura divizije
„Garibaldi” iako se još uvijek nije zvala tako. Njemci su se
malo iznervirali a malo su koristili i diplomatiju; uspjeli su
da shvate da je divizija „Taurinense” tvrd orah.
Komandant grupe Istočne armade u Tirani, general Rosi, biva
uhapšen od strane njemačkih padobranaca i sproveden za
Beograd. Zamijenjen je generalom Dalmacom, koji bio je
prinuđen da potpiše predaju kako njegove Devete armade tako i
cijele Istočne armade. Zbog tog dokumenta Njemci su smatrali
sve članove armade ratnim zarobljenicima. Hitler je naredio da
svaki zvaničnik koji pruži otpor, ili ode sa partizanima, bude
strijeljan; a Njemci su navikli da slušaju naredbe svog
Firera.
U nedoumici
Već smo rekli da su prvi dani
bili izuzetno teški i za naše dvije divizije jer su morale da
shvate kako vrhovne naredbe i lokalnu vojno-političku
situaciju, tako i kretanje Njemaca i njihove naredbe koje su
bile mnogo jasnije od naših: htjeli su da oduzmu Italijanima
oružuje da se ne bi okrenulo portiv njih i istih Italijana,
korisnim za rad na teritorijama koje su bile pod njihovom
kontrolom. Mala nesigurnost primjećivala se i kod Njemaca u
manjim izolovanim komandama: nisu mogli da ne uzmu u obzir da
je povlačenje Italije iz rata značilo jedan veliki uspjeh
Saveznika; u svakom slučaju disciplina Vehrmahta bila je još
čvršća sa dodatkom mržnje prema Italijanima zbog njihovog
„izdajništva”.
Počeli su pregovori, skupovi, pretpostavke, među kojima je
bila i ulazak Saveznika u Jugoslaviju koja je odgovarala
jednoj elementarnoj strateškoj logici, ali nije bila u
američkim planovima iako Englezi nisu imali ništa protiv
intervencije. Zbog te neodlučnosti su Njemci ubrzano krenuli
ka moru, ali krenula je i divizija „Taurinense”. I da je bilo
sloge među saveznicima vjerovatno bi se stvar razvila u našu
korist. Ali tako nije bilo.
Divizija „Taurinense” je napustila Nikšić i otpočela svoje
kretanje prema Kotoru.
Iz Tirane je došla operativna naredba potpisana od generala
Dalmaca u kojoj, obavještava o obavezi kretanja Devete armade
(VI i HIV Korpusa) prema sjevero-istoku, prema Njemačkoj i
Poljskoj, navodeći premještaje i svirepe sankcije za
neposlušnost, koji su u velikoj mjeri bili apsurdnog karaktera
u takvoj situaciji, što je natjeralo generala Oksiliju da
posumnja u ispravnost dopisa, ali sumnje nije bilo jer je
potpis bio Dalmacov. Ove naredbe, upravo zbog apsurdnosti,
bile su i glupe: uspjeli su da ubijede sve pa i one sumnjičave
da su naredbe neprihvatljive i da je rizik bio prevelik.
Istorijski odnos
Komandanti divizije, u raportu
komandantu korpusa - generalu Ronkalji su odbili da prihvate
lažne uslove koji su ojačali njihovu volju da ne popuste pred
njemačkim težnjama koje su već sproveli sa ostalim zavisnim
trupama. Komandanti divizija „Venecija” - Oksilija, „Emilija”
- Buta i „Taurinense” - Vivalda bili su već uvjereni i odlučni
da dejstvuju protiv Njemaca što je naškodilo najviše diviziji
„Taurinense”.
Naredba komande Devete armade je učinila da se upoznaju svi
vojnici divizija „Venecija” i „Taurinense”. I prije nego što
su odbili poslušnost, dva velika komandanta su demokratski
tražili mišljenje svih njima podređenih vojnika. Tako nešto se
ne pamti u istoriji vojske.
Istorijski je odnos generala Oksilije prema svojim
zvaničnicima kojima je dao dozvolu da reaguje prema svom
instinktu. Isto to je urađeno i od strane svih komandanata
Korpusa. „Odluka da se ne podlegne naredbama punim mržnje i
poniženja, pirhvaćena je sa puno entuzijazma od većine članova
trupe”. U diviziji „Venecija” su bila sam odva slučaja
„diverzije”: šef policije i zvaničnik pošte su pušteni da se
priključe Njemcima.
„Taurinense” je planirala da siđe do Kotora maršrutom
Danilovgrad-Čevo-Krstac-Tvrđava Sv. Trojice. Komanda 3. Alpske
divizije se od 11 septembra prebacila u Crkvice; a trupa je
ojačana sa tri voda iz grupe „Susa”.
Zona oko Kotora je bila okupirana od 1942. od strane divizije
„Emilija” čiji je komandant već izrazio želju da se
suprotstavi Njemcima. Prilika za to je ubzro došla.
Bitke oko Kotora
Borbe su se rasplamsale 14. septembra žestokim artiljerijskim duelima i povremenim krvavim borbama. prve uspjehe zabilježili su Italijani. Bataljon „Eksiles” napao je utvrđenje na rtu Kobila a bataljon „Pinerolo” je pokušao da osvoji aerodrom u Grudi. Operacija koja je uspješno započeta imala je totalni preokret zbog intervencije snaga Sedme SS divizije i hrvatskih saradnika. Pokušalo se ponovo sjutra dan, ali su „štukasi” uz pomoć Njemaca napravili tragediju. Jedan bataljon divizije „Emilija” znatno redukovan morao je da se preda. Njemci su ubijali po jednog zvaničnika na svakih 50 uhvaćenih ljudi. Divizija „Pinerolo” je uspijela nekako da se izvuče, poslije velikih gubitaka, iz neprijateljskih kandzi i pobjegne u Mrčine i Crkvice. 15. septembra divizija „Eksiles” je ponovo napala, ovoga puta uspješno, tvrđavu Kobila uz pomoć artiljerije divizije „Emilija”. Nažalost, odbijanje divizije „Ferara” da se bori protiv Njemaca, je dovelo alpsku diviziju do velikih poteškoća. Divizija „Emilija” je već” sakupila” 597 mrtva i 963 ranjena vojnika. Njihov komandant je odlučio da pozove u pomoć barem najbliže odjeljke bataljona i da zatraži od brigade „Eksiles”, „Fenestrele” i Mornarice da podrže i zaštite operaciju. Došlo je još 150 alpinaca iz divizije „Fenestrele”.
Žestoki obračuni
Njemci su umarširali i počeo je
da sijeva žestok obračun. Bataljoni „Eksiles” i „Fenestrele”
redukovani i sa malo municije bili su prinuđeni da se predaju
16. septembra ujutro. Mnogi alipinci i pješadija iz redova
„Emilije” su odbili zarobljeništvo i kasnije su se našli u
našoj diviziji „Garibaldi” ili priključeni jugoslovenskim
partizanskim brigadama.
Komanda divizije „Taurinene” se preselila u Danilovgrad;
general Vivalda je stupio u kontakt sa partizanima. U posjeti
brigadi „Ivrea” obratio se alpinima da razmotre dilemu:
predati se ili se đenuti u planinu, na šta su alpinisti
odlučno odgovorili da nikad ne bi predali oružje Njemcima.
14. septembra vojna grupa „Aosta”, pod komandom slavnog majora
Karla Raniča, se sa velikim uspjehom borila protiv Njemaca kod
Danilovgrada, pokazujući kako njihova artiljerija zna da se
adaptira tipu borbe i pješadijskom poslu.
16. septembra je divizija „Taurinense” stigla u Čevo, bez
obzira na ozbiljne pokušaje sabotiranja od strane
neprijatelja. 16. i 17. septembra pokušali smo da napadnemo
neprijatelja, jako utvrđenog u odbramenoj liniji, u mjestu
Čekanje i Krstac gdje su se već borile grupa „Aosta” i brigada
„Ivrea”. Pošto je izostala podrška divizije „Ferara” naša dva
odjeljka nisu postigli uspjeh, uz bolne gubitke, zbog jeke
intervencije njemačkih „štuka”
U međuvremenu Kotor je bio okupiran od strane Njemaca i otpor
Italijana u Boki je bio na nezavidnom nivou.
23. septembra je odbijen jedna njemački napad u zoni Ledenice,
ali bitka se nastavila izlažući diviziju „Ivrea” i lovce iz
203. samostalnog odjeljka velikim naporima. Najviše su bili
izloženi njemačkim napadima divizije „Ivrea”, „Pinerolo” i
„Aosta” i bataljon alpinaca kojima se pridružio jedan bataljon
desetkovanih divizija „emilija” i „Bijela Gora”. Neki odjeljci
su bili bez vode i životnih namirnica. Taktičkom i fizičkom
pritisku neprijateljskih snaga priključio se i psihološki
teret zbog nemogućnosti otpora manje više konstantnoj
intervenciji njemačke avijacije. Ipak su se oduprijeli i
natjerali njemačku komandu da zove pojačane i upotrijebi nove
snage.
Veliki gubici
Komanda divizije
„Taurinense” je bila ubijeđena da je sve više potrebna
tijesna povezanost i saradnja sa partizanima. Situacija se
odvijala negativno po nas. Prvih dana oktobra „Taurinense”
je pretrpila velike gubitke dok je pokušavala da se domogne
Gornjeg Polja. Njemci su imali vremena, zahvaljujući
svestranoj pomoći četnika, da organizuju manevre i da
zatvore italijanske odjeljke u „vreće” iz kojih je vrlo
teško izaći.
Odjeljci divizije
„Taurinense” bili su jako desetkovani izostankom napadačke
grupe „Aosta” koja je ostala integrisana do dolaska u Gornje
Polje kad su zvanično zasnovali Brigadu „Aosta”, sastavljena
od četiri bataljona, na čelu sa Majorom Ravničem. Dodijeljen
im je politički komesar Milan Vuković i još neki iskusni
jugoslovenski zvaničnici u funkciji komesara za razne
potrebe bataljona.
Bitka koja je do sad
vođena, od divizije „Taurinense”, bila je izuzetno
dramatična. Kao epilog toga divizija je imala teške ljudske
i materijalne gubitke. Načinila je značajne gubitke
Njemcima. Osim što ih je iscrpljivala cijelih mjesec dana,
morala je da se bore protiv sile u svakom smislu jače od
njih, pogotovo zbog avijacije, tenkova, konsistentne
artiljerije i ostalih neželjenih događaja. Ali je
„Taurinense” se nije dala pokoriti; ima već jedan teret
slave na svojim leđima koji će biti sačuvan za one koji se
odluče za bitku za slobodu protiv njemačkog okupatora u
Jugoslaviji, ali i Italiji.
Vrijeme nedoumica
Sad ćemo da propratimo akcije
divizije „Venecija” sve do prvih dana oktobra mjeseca. Njihova
najveća prednost bila je u tome što nisu išli ka moru i što su
u početku bili zaboravljeni od strane njemačkih komandi sa
operativne tačke gledišta, ali nisu izostajali pritisci,
nagovori, naređenja i prijetnje. U njihovoj zoni bile su
aktivne par grupa jakih četnika koji su, kao što smo već
vidjeli, željeli da zloupotrijebe situaciju nastalu primirjem
da bi ojačali svoju vojno-političku poziciju bilo miješajući
se sa Italijanima u njihovoj administraciji, bilo snalazeći se
na neki način za oružje.
Politika komandnog štaba „Venecije” bila je, uglavnom zbog
novonastalog primirja, da se ne miješaju u unutrašnju
jugoslovensku politiku i da drže na distanci razne lokalne
pokrete.
Uostalom, i „Taurinense” je imala isti tip problema, sve dok
im se nije iskristalisala ideja da su pravi borci protiv
fašista bili Titovi partizani a da su četnici samo htjeli da
ruše komunizam čak i po cijenu saradnje sa neprijateljem. Za
početne sigurnosti zaslužna je bila naša politika da se ne
koristi sila protiv jugoslovenskog stanovništva iz bilo koje
političke ili etničke skupine; zato ih i smatram potpuno
opravdanim. To je jedna tačka koju je bolje navesti četrdeset
godina kasnije zbog preciznosti istorijskih činjenica.
Ispravne procjene
Političku i vojnu akciju
generala Oksilije i njegove komande treba definisati kao
staloženu i briljantnu. Znao je ispravno da procijeni
događaje. Jasno je shvatio situaciju i predvidio je neophodnu
borbu protiv Njemaca iz više razloga, tražeći mišljenje cijele
divizije za svako pitanje. Odmah je našao način da špijunira
kretanje Njemaca; i koncentrisao diviziju u trougao radi lakše
odbrane (Berane, Mateševo i Andrijevica) i odakle bi mogao da
cilja na liniju Podgorica - Kotor kao što je bila prvobitna
zamisao generala Ronkalje; „Venecija” je ulivala sigurnost
ostalim italijanskim divizijama i grupama koji su se kupili
oko nje.
Četničke vođe iz oblasti koristile su kao oružje ulizivanje i
laskanje, pravili su se prijatelji, i tako „obrađujući”
Italijane uspijevali da se domognu oružja i tenkova.
Muslimanske bande iz Albanije, napadali su sjedišta
Finansijske policije i Carinu, neki od njih su našli utočište
u diviziji „Venecija”. Vrijedi pomenuti jedan izdajnički napad
muslimanske bande na sjedište finansijske policije koja je
pokrivala Berane, kada su imali petnaestak mrtvih i ranjenih.
Veoma efikasna je bila reakcija jednog odjeljka (komandant
Bazani) „Venecija”.
Na čelo „Venecije” da poveća neodlučnost došao je Poručnik
Bejli, šef britanske misije za saradnju sa četnicima. Pokušao
je na svaki način da ubijedi Oksiliju da su saveznici u
četnicima prepoznali ljude sa kojima treba tijesno sarađivati.
Nastavilo se tako još nekoliko dana slušajući lažne naredbe i
čuvajući na odstojanju četničke snage, sve dok događaji nisu
doprinijeli razjašnjenju situacije.
Prema naredbama Vrhovne komande Titovog Drugog korpusa
napredovalo se prema Sandžaku. Četničke snage bile su
razbijene u zoni Čelebić - Kovren i partizani su zauzeli
Pljevlja. Jedna brigada je krenula ka Prijepolju, jedna ka
Priboju, a četvrta crnogorska ka Kolašinu. 23. septembra
poslije podne napali su Kolašin koji su branili četnici.
Sukobi sa četnicima
Na prve poteškoće oko 300
četnika je posustalo i počelo da bježi od italijanskog
partizanskog napada. Ubrzanim maršom sedma četa je stigla do
Mateševa, gdje je bila rastavljena na djelove da popune slabe
tačke odbrane umjesto da je sačuvaju udruženu za kontranapad.
U sumrak napad partizanske brigade je bivao sve učestaliji i
odlučniji. Panika koja je uhvatila komandanta bataljona i
ostale članove komande učinila je da pobjegnu u zonu petog
bataljona, štićeni od strane sedmog bataljona, koji je isto
pokušao da se povuče u tu zonu da bi se reorganizovali na
način da se lakše odupru napadima neprijatelja, ali je
komandant neslavno naredio da se svi povuku prema Mateševu.
Tako je ostao 6-ti korpus, na čelu sa kapetanom Mariom Rivom,
u svojoj zoni izolovan da se odupire napadima i da stvara
oduševljenje zbog njihove hrabrosti kod Četvrte crnogorske
brigade koji su, što se hrabrosti i vrijednosti, mogli svima
da posluže za primjer. Ovdje je bio početak saradnje
„Venecije” i Druge divizije NOVJ, na čelu sa komandantom
generalom majorom Pekom Dapčevićem. Bila je to jedna stranica
istorije mnogo bitna za divizije „Venecija” i „Garibaldi”.
Mario Riva je uspio ne samo da pokaže vrijednost italijanskog
vojnika, već i da djeluje instiktivno ali sa velikom jasnoćom
u odlukama. Bila je očita slaba vojna organizacija četnika
koje „zbog prethodnih loših iskustava nisu više ni uzimali u
obzir polaganje žrtava zbog njih ili protiv njih”.
Rodila se, pored želje da se bore protiv Njemaca, želja da se
priključe NOVJ kao jakoj organizaciji veoma odlučnoj u borbi
protiv njemačkog okupatora i koja je kasnije, 1945. godine,
oslobodila Jugoslaviju uz velike žrtve i mnogo prolivene krvi.
U zajedničkom stroju
Prije dogovora o saradnji sa
partizanima bilo je par bitaka u kojima su živote izgubili
nekoliko Italijana; za šta su bili u većini slučajeva
odgovorni četnici koji su držali pod kontrolom tu zonu. Došlo
se do dana kada su se u zoni Maria Rive zajedno zaviorile
italijanska i jugoslovenska zastava: 10. oktobra došlo je do
definitivnog susreta Peka Dapčevića i Oksilije na kojem je
došlo do dogovora o saradnji. U 13 sati toga dana umarširala
su u Berane dva partizanska bataljona. Tamo se poslije
preselila i komanda Drugog korpusa.
Devetog oktobra grupa „Aosta”, sad već partizanska brigada,
stigla je na partizansku teritoriju u Gornje Polje. Prošlo je
mjesec dana od primirja, „Taurinense” i „Venecija” su već,
formalno i organski, dio NOVJ-a iako su zadržali status
italijanske vojske u zavisnosti od NOVJ-a, preciznije od
njenog Drugog korpusa. Suprostavile su se odmah okupatoru ne
želeći da se predaju; bili su dio italijanskog otpora od 9.
septembra, što im je kasnije priznala i italijanska vlada.
Dramatičan mjesec
Bio je to dramatični mjesec pun
žrtava za „Taurinense”, koji je pretrpio teške gubitke od
prejakih Njemaca; težak mjesec i za „Veneciju” koja je uspjela
da se održi kompaktna bez obzira na sve pokušaje neprijeatelja
da ih razoruža ostala je odlučna da se bori protiv njemačkog
okupatora. U tih mjesec dana desio se važan događaj: 8.
oktobra u 8.30 komanda „Venecije” je konačno uspjela da
ostvari radio konakt sa vrhovnom italijanskom komandom.
Događaji su počeli da se nižu laganim ritmom. U noći 12.
oktobra prvi odjeljak 83. divizije se premjestio iz Mateševa u
Andrijevicu; četnici su se udružili sa Njemcima protiv
Italijana i partizana; istekao je ultimatum Njemcima; u 14.20
dva njemačka aviona su bombardovala aviaciono polje, koje je
pješadija „Venecije” napravila u veoma kratkom roku, svega
nekolika dana; u 15.25 dva italijanska aviona su nadlijećući
zonu, poslala šifrovanu poruku vrhovne italijanske komande,
potpisanu od strane generala Ambrozija; u Murini je
primijećena trupa od 20 tenkova- muslimani i Njemci. Tad je
počeo da se vrši još jači pritisak na „Veneciju”.
Dana 13. oktobra radio je objavio da je Italija proglasila rat
Njemačkoj; bila je to potvrda o ispravnosti već donešenih
odluka. Sa radija se čula nova himna demokratske Republike
Italije (Memelijeva himna), što je napunilo radošću i
odlučnošću srca italijanskih boraca.
U zoni oko Nikšića brigada „Aosta” je, zajedno sa 3. divizijom
NVOJ, učestvovala u akciji za manastir Ostrog, uspješno ali i
sa malim gubicima. U narednim danima brigada se sve više
isticala osvajajući tako simpatije partizanskih komandi.
Dana 14. oktobra, 6. bataljona 83. divizije (komandant Riva),
zajedno sa jednim partizanskim bataljonom je formirao
„Bataljon Italija”.
Alpinisti iz divizije „Taurinense” koji nijesu bili u brigadi
„Aosta”, stigli su 15. oktobra, poslije petodnevnog marša po
planini, u Kolašin gdje su bili dočekani uz slave od strane
komandanta Rive. U Kolašin su stigli i komandanti iz
„Taurinense”-a Ćiljieri, Muso, Renijeri i ostali. Tu se desio
prvi pravi susret divizija „Venecija” i „Taurinense”. General
Oksilija se prvi uputio da pozdravi Rivinu pješadiju i
alpiniste, bodreći ih da nastave borbu za čast Italije.
Prisutan je bio i general Peko Dapčević. Počela je da se
nazire klima koja će da vlada u budućoj diviziji „Garibaldi”.
Dana 19. oktobra, u Kolašinu, je formirana 2. brigada
alpinista „Taurinense”. Komandant je bio major Spirito
Renijeri.
Stižu avioni
Već 20. oktobra italijanske
snage koje su sarađivale sa drugim korpusom bile su sve iz
divizije „Venecija”, ali i dvije brigade sastavljene od ljudi
iz „Taurinense”-a i bataljon alpinista Genije takođe iz
„Taurinense”-a, koji je rekonstruisan za nove operativne
potrebe, stigle su u Kolašin. Ovim odjeljcima su se pridružili
ljudi iz „Taurinense”-a, oko 200 njih, koji su se borili u
Hercegovini, pod komandom komandanta Anfonsa i briljantnog
komandanta Piera Zavatra Ardizija, a koji su, iako
desetkovani, pokušavali da se domognu divizije „Venecija”.
A, 16. oktobra jedan italijanski lovac je aterirao u Berane;
pilot, poručnik Guzmaroli, dostavio je jednu poruku o odnosima
zemalja. Događaj je ostavio pozitivan utisak! Činilo se da su
mnogo blizu Italije! Italijanska Vrhovna Komanda i avijacija
činili su sve da bi pomogli, sa malim raspoloživim sredstvima,
Italijanima iz divizije „Garibaldi” i NOVJ-u.
Operacija „Balkanšluht” protiv „Venecije” i Drugog korpusa je
uveliko otpočela i odvijala se po tri direktive. Kako je
operacija odmicala tako su Njemci dobijali sve više pojačanja,
a bili su podržani i u velikoj mjeri od strane Luftvafea.
Na frontu kod Andrijevice borili su se u prvoj liniji prvi
bataljon 83. divizije i 2. dalmatinska brigada, dok je u
drugoj liniji bio upošljen treći bataljon 83. divizije NOVJ-a.
Na frontu Rožaje - Petnica borio se treći bataljon 84.
divizije. Na frontu Mateševo - Lijeva Rijeka prvi i drugi
bataljon borio se 84. divizije i bataljon „Italija”.
Evakuacija Berana
Tri neprijateljske kolone došle
su u kontakt sa našim odjeljcima koji su se izvanredno držali,
iako je trebalo da se gleda sa svake strane, jer su bili
učestali napadi četnika i muslimana. Zasnovale su se mnoge
napadačke patrole koje bi vršile smjele „ručne” napade i
pravili zastoje na putevima. U ovim patrolama su bili
„zaposleni” i ljudi iz finansijske policije. Saradnja sa
partizanima je postajala sve tješnija. Zona operacija je bila
sve šira.
16. i 17. neprijateljski napadi su bili sve češći. U akciju se
uključila i njemačka dalekometna artiljerija; grad Berane je
bio miniran i bombardovan od strane avijacije. Poslali su još
jedan dopis u kojem su produžili ultimatum za predaju od 12.
do 20. oktobra.
Osamnaestog oktobra desio se napad 52. lovačke jedinice,
prethodno muslimana, na treći bataljon 84. divizije i na jedan
odjeljak partizana koji je poklekao. Istog dana u Beranama je
jedan italijanski tromotorni avion S73 donio municiju, novac i
razni materijal ali nije uspio da uzleti jer je izrešetan, od
strane njemačke avijacije, eksplodirao.
Prvi bataljon 83. divizije je morao dva puta da odstupa pod
velikim pritiskom neprijateljskih snaga, ali su pametno i bez
panike odreagovali i zavukli se u prirodno jake odbrambene
položaje.
Pod paklenom vatrom
Neprijateljska artiljerija,
uspješno kontrira na od naše, obrušila se na Andrijevicu.
Njemačke kolone iz Rožaja i Sjenice su zaustavljene na
nekoliko kilometara od Berana, a one koje su dolazile iz
Podgorice i Danilovgrada, poremećene i desetkovane, pokušale
su da se domognu Mateševa. Velika je bila žestina borbi. U
zoni Tara - Vukovet se žrtvovao bataljon „Italija”. Počinio je
velike gubitke napadaču, ali pod neprekidnom paklenom vatrom
biva desetkovan: 25 mrtvih, 45 povrijeđenih i 73 nestalih
vojnika. Umro je kao pravi heroj komandant Mario Riva, kojem
će biti dodijeljena zlatna medalja za vojne počasti. Njegova
smrt je duboko pogodila generala Peka Dapčevića koji je prenio
žaljenje cijelog Drugog korpusa.
Situacija je postala kritična i naložila je odmah nove
strateške i taktičke mjere. Evakuisan je grad Berane počevši
od 442. bolnice na polju. Dvadesetog oktobra je palo Mateševo.
Efikasna je bila akcija prvog bataljona 84. divizije i četvrte
crnogorske brigade podržanih sa dva topa komandanta
Manjanija u odbijanju neprijatelja.
Postojao je rizik od ulaska u „obruč” zato su morali da se rastave. To je učinjeno u velikom redu, ali i sa žrtvama. Prvi bataljon 84. divizije i treći korpus 83. divizije krenuli su ka zoni Mojkovca, sjeverozapadno od Berana, da bi organizovali bazu. U andrijevačkom sektoru su dobili naređenje da nekako izdrže do sumraka sa svojim otporom. Komandant poručnik Muso je odreagovao veoma odvažno i autoritativno diktirajući precizne naredbe u 9.36 sati 20. oktobra.
Krah njemačke operacije
Popodne je evakuisano iz Berana
sve što se moglo transportovati, uključujući i bolnice, pod
zaštitom jednog bataljona formacije CC-FF. Cijelog dana 20.
oktobra, njemački pritisak je bio intenzivan i odlučan ali i
odbijan uspješno od dva voda komandanta Gracijanija i
djelovima dva bataljona 83. divizije. Napadi su bili
raznovrsni ali su svi sa uspjehom odbijeni. Jedan hitac iz
topa je eliminisao komandu prvog bataljona 83. divizije i
komandu jednog dalmatinskog bataljona koji je sarađivao.
Andrijevački garnizon bio je napušten. Zadnji ga je napustio
prvi bataljon 83. divizije, pod komandom komandanta Brambile
koji je zamijenio ranjenog majora Bazokija. Napravio je jedan
manevar rastavljanja kao po knjizi. Mnogi bombaški napadi su
ukočili borce koji su mogli još da se odupiru neprijatelju.
Grad Berane je potpuno evaukisan ne ostavljajući ništa korisno
Njemcima; tako je bilo i sa Andrijevicom. Manevar je bio
veličanstven, komandovan i izveden veoma iskusno, ali su borci
bili izloženi značajnom trošku energije. Njemci su okupirali
prazno i nebranjeno Berane tek 22. oktobra, ali nisu
nastavili.
Divizija „Venecija” i 2. brigada „Taurinense”-a su se locirali
u Pljevljima. Naše snage su se herojski izvukle njemačkom
manevru, čija je komanda ocijenila da je operacija
„Balkanšluht” propala.
Ovim se završava jedna prva faza i počinje druga u kojoj
dolazi do organske transformacije odjeljaka „Venecije” u prave
partizanske brigade adaptirane ratnoj situaciji.
Pokret prema Srbiji
Divizija „Venecija” je napravila šest brigada, nazvavši ih sve „Venecija”.
1. brigada zajedno sa prvim Bataljonom 83. divizije i još nekim pojačanjima; komandant je bio kapetan aspinaca Piero Markizio.
2. brigada sa različitim „sastavnim elementima”: drugi bataljon bataljon „Riva”, drugi bataljon iz divizije „Ferara”, miješani GG-FF bataljon; komandant je bio Leonida Berte inače vođa bataljona GG-FF.
3. brigada sa trećim bataljonom 83. divizije; komandant je bio major alpinaca Ćezare Piva.
4. brigada sa prvim Bataljonom 84. divizije; komandant je bio major alpinaca Lionelo Albertini.
5. brigada sa drugim bataljonom 84. divizije i nekim pojačanjima; komandant je bio kapetan strijelaca poručnik Emilio Maskerpa.
6. brigada sa trećim bataljonom 84. divizije i pojačanjima; komandant je bio kapetan Luiđi Mari.
Nije bilo vremena za jednu obuku koja je potrebna da bi se fiksirali neki osnovni principi novog načina upošljavanja odjeljaka koji su postali lakši i pokretniji. Bilo je u interesu Vrhovne partizanske komande da se uđe u Srbiju i da naše brigade budu odmah uključene u akciju. Prvog novembra popodne, u Pljevljima, je italijanska avijacija donijela prvu isporuku raznog materijala: 102 paketa ukupne težine 3700 kg.
I pobjede i porazi
Drugog novembra vratio se
general Vivalda, koji je nevjerovatno izbjegao hapšenje, na
čelo komande odjeljka „Taurinense” - a sada sastavljenih i od
brigade „Aosta” i 2. brigade „Taurinense”-a ali i 3. brigade
formirane od jednog odreda od 300 ljudi koji su dobili oružje
od „Venecije”.
Od 4. do 9. novembra četiri brigade „Venecije” učestvovale su
u akciji čišćenja i obezbjeđivanja odstupnica zbog budućih
operacija prema Srbiji. Peta brigada „Venecija” okupirala je
Brodarevo. Sedmog novembra dva bataljona koja su pokušala
jedan upad u pravcu Stranjana, pali su u zasjedu muslimana i
Njemaca i pretrpjeli velike gubitke, iako su pokazali veliku
hrabrost. Pomjerile su se dvije italijanske brigade podržane
artiljerijom; 6. brigada je stigla do Lima iz Bijelog Polja.
Najveći teret podnijela je 3. brigada majora Pive koja je,
brzom reakcijom, rastjerala jednu muslimansku formaciju
napadajući pri tom jedan njemački vod koji se poslije kraće
borbe razbježao.
Intervenisala je i 2. brigada. Brodarevo je oslobođeno;
okuprani su Stranjani i počela je akcija čišćenja terena.
Komanda korpusa riješila je da napadne dobro branjenu Sjenicu.
Peta brigada je imala velike gubitke; 22 mrtva među kojima 3
zvaničnika i 30 ranjenih ali izgubila je i dosta oružja.
Sjenicu su napala tri voda sačinjena od 2, 3. i 5. brigade
„Venecija”, 2. brigade iz „Taurinense”-a plus 2. dalmatinska
brigada i ostali partizanski bataljoni, uz podršku dijela
artiljerije kapetana Gracijanija. Komanda „Venecije” je
zatražila od italijanske vrhovne komande podršku iz vazduha
ali ta pomoć, iako odobrena, nikad nije došla. Ova nepažnja i
potcjenjivanje neprijateljskih snaga, pored zime i gladi, su
doveli do još jednog poraza. Bilo je početnih uspjeha pa čak i
značajnih, ali je njemački kontranapad bio mnogo efikasniji.
Što se tiče nabavke prehrambenih proizvoda i ona je bila na
nezavidnom nivou. Gubici su bili veliki. Brigade, iako pod
strašnim pritiskom njemačkih snaga i stalnih napada muslimana,
uspjele su da se snađu i izbjegnu tragediju. Major Piva se
pokazao kao komandant od klase i znanja. Borbe su trajale od
11. do 15. novembra bez prekida.
Gubici u Brodarevu
Peta brigada „Venecija”,
ostavivši jedan bataljon u Brodarevu, dok je marširala ka
Bijelom Polju, biva napadnuta od mnogobronih njemačkih i
četničkih snaga i samo je jedan dio uspio da se oslobodi.
Bataljon koji je ostao u Brodarevu je napadnut od neprijatelja
automatskim oružjem i topovima. Sravnili su cijeli garnizon sa
zemljom i strijeljali nekoliko preživjelih italijana i
partizana. Peta brigada „Venecija”, je izgubila preko 250
ljudi, što poginulh što ranjenih što nestalih. 18. novembra
brigada je izbrisana i mali broj preživjelih je prešlo u 2. i
3. brigadu.
Krajem novembra rasplamtala se borba za Prijepolje. Istakla se
6. brigada „Venecija” (komandant Mari) u Vrnici i Barama (20.
i 25. novembar). Učestvovala je i 2. brigada iz „Taurinense”-a
u zoni Nove Varoši.
Vraćajući se malo unazad s vremenom valja pomenuti častan
postupak brigade „Aosta” koja se borila za Bjelopavliće trpeći
gubitke i gdje se istakao heroizam poručnika veterinara Vilija
Paskvalija, koji je, na čelu odeljka, žrtvovao svoj mladi
život u Brijetovu 10. novembra u kojem je dodijeljena zlatna
medalja za vojne počasti. Zbog velikih poteškoća u zoni,
brigada „Aosta” je preseljena, maršom od 200 kilometara, u
Sandzak gdje je stigla krajem novembra.
„Garibaldi” na sceni
Malo po osnivanju, prva brigada
„Venecija” je poslata u Srbiju da pomogne operacije 5.
krajinske divizije. 15. novembra poslata je u zonu Vardišta.
17. novembra, osim u prolazu Šargan, zauzela je poziciju
ispred Kremne. 18. novembra brigada je sa dva bataljona,
akcijom iznenađenja, napadnula bugarski garnizon, što je
iskoristio prvi bataljon (poručnik Rizo) u svom finalnom
napadu. Bugarske trupe su bile uništene, a ostatak se
razbježao u pravcu Užica ostavljajući veliku količinu oružja i
ostalog korisnog materijala. Po povlačenju 1. brigade
„Venecija” i partizana iz krajinske divizije ka prelazu
Šargan, Kremna je ponovo okupirana od par vodova njemačke
armije. 20. noembra su ponovo pokušali napad. Napad je bio
znatno otežan zbog guste magle koja se spustila na zonu, što
je otežalo koordinaciju među odeljcima tako da je akcija
izgledala prilično neorganizovana. Takođe zbog guste magle
Rizov bataljon je odjednom došao na „tanjir” njemačkoj odbrani
koja je lako razbijala redove 1. bataljona; Rizo je pokušao
jedan očajnički napad bodreći ljude da herojski krenu naprijed
i da se ne povlače. Dao je tako život zajedno sa ostalima koji
su ga slijedili. Dodijeljena im je svima zlatna medalja za
vojne počasti. Komandanti družine su, dosta hladno, uspjeli da
pobjegnu zajedno sa preživjelima. Na prozivci je izostalo više
od 40 ljudi.
Sljedećih dana prva brigada „Venecija” je i dalje, na prelazu
Šargan, odbijala njemačke napade. Poslije je premještena u
zonuPriboja i u noći na 24. novembar je dobila naredbu da se
vrati u Pljevlja, pored pokušaja 5. krajinske divizije da je
zadrži pod svojim okriljem.
Više od mogućeg
U međuvremenu je jedan vod
alpinaca iz „Taurinense”-a, poslije mnogih premještaja,
nalazeći se u četničkoj zoni, pokušavao da sustigne i da se
pridruži „Veneciji”. Konačno su došli u kontakt sa partizanima
iz 27. divizije, koja je zvanično oformila „italijanski
bataljon Taurinense” na čelu sa komandantom Zavatrom. Ovaj
batljon je učestvovao u raznim borbama u zonama Kalinovika,
Šivolja, Dobrog Polja i to pored partizanskih odreda. Brzo su
zaradili povjerenje 27. divizije. Zavatro je pokazao jedan
čvrsti i inteligentni temperament kojim je uspio da pridobije
ne samo svoje alpince već i jugoslovenske borce koji su ga
otvoreno obožavali i cijenili.
Dana 29. novembra stigli su u Pljevlja 12 transportnih aviona
sa rezervama iz engleskih lovačkih aviona. Izveli istovar od
22.500 kilograma raznog materijala.
Krajem novembra dvije italijanske divizije su učinile napor
mnogo veći od svojih mogućnosti iz kojeg su časno izašli.
„Taurinense” je bila napadnuta prva u jednom vrlo delikatnom
psihološkom trenutku za borce tako da su oni pretrpjeli
najviše gubitaka. Stigli smo do odlučujućeg momenta. Njemci su
se spremali za ofanzivu, sa velikim brojem ljudi i raznim
oružjem, od koje se mogao nazrijeti djelić zadnjih dana
novembra.
Datum za istoriju
Poslije ocjenjivanja situacije
poslije vojno-političkih događaja od 8. septembra, koji su
duboko izmijenili planove borbe” u cilju bolje upotrebe vojske
i racionalnijeg korišćenja oružja i ostalih materijala”, kako
je rekao general Oksilija u dopisu vrhovnoj italijanskoj
komandi, prestale su da postoje divizije „Venecija” i
„Taurinense” na čijim temeljima je, 2. decembra, osnovana
Italijanska partizanska divizija „Garibaldi”.
Komandant je general Oksilija, zamjenik komandanta general
Vivalda, šef Glavnog štaba je poručnik pukovnik Ćiljieri.
U sastavu divizije su: Komanda sa odjeljkom za rezerve; 1.
brigada sastavljena od ljudi iz divizije „Taurinense”; 2.
brigada sa ljudima iz divizije „Venecija”; 3. brigada sa
ljudima iz divizije „Venecija”; jedan odjeljak artiljerije;
jedna bolnica. Svaka brigada je imala oko 1300 ljudi.
Pod direktnu operativnu zavisnost komandnog Korpusa ući će i
tenkovska jedinica; artiljerijska jedinica; auto jedinica;
jedan bataljon Genije sastavljen od elemenata obje divizije.
Osoblje koje je van ovih fiksnih jedinica ulaziće u operativne
grupe od 200-300 ljudi koje će se koristiti kako u borbenim
jedinicama tako i u teritorijalnim komandama oslobođenih zona.
Oni koji su imali težak život do sada biće rezervisti za
dopunjavanje desetkovanih brigada.
Partizani su operaciju „Kugelblic” nazvali 6. ofanziva. Bila
je jedna od najsurovijih koju je na leđima iznijela NOVJ.
Zahvatila je i diviziju „Garibaldi” u trenutku kad se
reorganizovala po posljednjim direktivama. Bila je zima.
Njemci su zadali jedan strahovit udarac. Iznenadili su sa
vodom skijača u bijelim odjećama prijepoljski garnizon koji
nije uspio ni da digne u vazduh već minirani most. Prodrli su
u Seljašnicu gdje ih je čekala italijanska artiljerija koja se
odupirala sve dok je imala municije. Ciljali su poslije na
prelaz Jabuka gdje su naišli na odbrambenu liniju, u kojoj je
učestvovala divizija „Garibaldi” koja je trebala da obezbijedi
odstupnicu iz Pljevalja tj. da se evakuišu komande, bolnice i
ostalo. Njemci su napadali iz tri pravca, a napadala nas je
artiljerija, tenkovi i avioni kad je vrijeme to dozvoljavalo.
Bitke na Božić
Situacija je postajala sve
tragičnija a evakuacija Pljevalja skoro nemoguća. Bio je
izlišan svaki pokušaj otpora. Korpus je naredio povlačenje.
Napredovali su iz više pravaca pokušavajući da naprave „obruč”
oko Korpusa.
Ušli su u Pljevlja u 13.30. 5. decembra, dok je jedan mali
broj Italijana i partizana očajnički odoljevao napadima u
blizini Kuće mladosti.
Posebno je dramatična bila „odiseja” bolesnih koje su
pokušavali na svaki mogući način, čak i na leđima, da odvedu u
neke mirnije zone. U čajničama je zarobljena jedna bolnica ali
su neki bolesnici uspjeli da pobjegnu.
Druga brigada se, na svoju inicijativu, razdvojila vremenom.
Prva brigada je, 6. decembra uspjela da uspori jedan njemački
vod koji je od Pljevalja pratio naše jedinice i boreći se kod
Potpeći i Kosanice dozvoli korpusu da se prebaci preko Tare na
sigurno.
I komanda „Garibaldija” je sa svojih 1200 ljudi, zahvaljujući
trećoj četi 2. bataljona, uspjela da stigne u zonu oko Bobova
i Glibaća i da kasnije, avanturističkim manevrom, pobjegne
njemačkim patrolama u sigurnu zonu Mojkovca gdje ih je već
čekala prva brigada.
četvrta brigada (major Albertini) koja je, pored mnogo manje
snage nego što je to bilo fiksirano od komande korpusa,
uspjela u fazi tranzicije između Berana i Pljevalja da odoli
njemačkoj ofanzivi. Uspjevši da pobjegne, već je 9. decembra
zauzela svoj borbeni položaj za oslobađanje Bijelog Polja.
Treća brigada (major Piva) je bez informacija o situaciji, u
jednom trenutku odmora dok su dijelili odjeću, iznenađena
svirepom ofanzivom njemačkih snaga, koji su svojim blindiranim
automobilima i tenkovima proizveli mnoge mrtve i ranjene, među
kojima i majora Piva, kome je jedan geler skoro otkinuo nogu,
a poginuo je dajući naredbu o razdvajanju brigade u odjeljke i
diktirajući poslednju želju vezanu za njegovu ženu.
Dodijeljena mu je zlatna medalja za vojne počasti. Njegova
smrt je izazvala žalost ne samo kod njegovih garibaldinaca već
i kod komande korpusa gdje su ga jako cijenili. Komandu nad
brigadom preuzeo je kapetan Berte.
Hladnoća i glad
Od dana 10 decembra koji se može
smatrati krajem ofanzive, prešlo se odmah na akcije ometanja i
sabotaže, pokušavajući da time nadoknade izgubljene pozicije.
Druga brigada, polazeći kroz neprijateljske vodove, stigla je
do svog objektiva - doline Pavino Polje. 10. decembra, iako
nisu ništa jeli 56 sati. Prvi bataljon 2. brigade je, nošen
snagom duše, napao i osvojio planinu Zuper.
Ovaj uspjeh je omogućio okupaciju doline i brigada se
rasporedila u odbranu obavljajući, pri tom, par napadačkih
akcija.
Treća brigada, pod komandom kapetana Bertea, stigla je u zonu
rijeke Komarnice gdje su, formirajući odbrambene redove,
ostali da regenerišu velike gubitke, iako je to bila poznata
opasna četnička zona. Poslije nekoliko dana brigada je već
bila u situaciji da se uspješno bori, zajedno sa 4. sandzačkom
brigadom, 21. i 22. decembra, iznudivši pohvale partizanskih
komandi.
Stigao je Božić. A bilo je toliko snijega, toliko hladnoće,
toliko gladi i tolio poteškoća koje je trebalo prevazići.
Naravno nije izostalo ni akcije. Druga brigada se borila u
zoni Pljevalja i Kovrena i zbog toga je pohvaljena u 199
dopisu vrhovne komande NOVJ.
Treća brigada je nastavila tu cijenjenu aktivnost u zoni
Pljevalja i čajniča. Prva brigada je držala desnu obalu Lima
pod svojom kontrolom, sjeveroistično od Berana odbijajući
neželjene dolaske iz Sjenice, Rožaja i Peći. 4. brigada je
odbijala neželjene dolaske iz Peći i Gusinja.
Sukob do sukoba
Bataljon (kapetan Zavatro) je
pretrpio velike gubitke zbog mnogo sukoba u koje je hrabro
ulazio, ali i zbog poteškoća i muka koje su prevaziđene
visokim moralom poput Zavatrovog. Ovaj bataljon, pripojen 27.
diviziji, uvijek je učestvovao ponosno, iskusno i sa
nevjerovatnom voljom, u okrutnim i dramatičnim borbama u Bosni
sjeverno od Sarajeva. Posebno se ističu 18. i 19. decembar -
bitke za Vareš i Brezu.
Nije se ispoštovala Božićna noć, al konačno su uspjeli malo da
odmore 31. decembra. Umiješani su bili i u operaciji
„Kugelblic” i u operaciji „Škraesturm”.
Zaslužili su jednu svoju
istoriju i jednog svog Homera da opjeva njihov ponos i njihov
duh koji su unosili u svaku borbu. Priča se završila polovinom
januara kad su preživjeli iz tog bataljona bili priključeni u
razne odjeljke 27. divizije.
Trećeg januara jedan bataljon 2. brigade odbio je furiozne
napade Njemaca, četnika i muslimana. Brigada je pokušala jedan
kontranapad. Prave borbe došle su 6., 11. i 16. januara kada
su nanijeli velike gubitke neprijatelju, iako su i sami
pretrpjeli istina manje gubitke.
Zima, glad i bolest
Meteorološki uslovi su bili
veoma nepovoljni zbog gustog i velikog snijega i hladnoće koja
je samo pojačavala svoj intenzitet.
Prva brigada je 5. januara krenula ka Godočelju i biva
napadnuta 6. i 7. u mjestu Tucanje i Radulić gdje je slavnu
smrt doživio poručnik Boneti, komandant IV bataljona;
dodijeljena mu je zlatna medalja za vojne počasti. 11. januara
je došlo do nove borbe kod Slatine.
Treća brigada je bila u akciji, 3. januara u Hočevini, protiv
njemačkih skijaša. Istakli su se policajci iz grupe poručnika
Bitonija. 17. januara se istakla grupa GG - FF u mjestu Gornje
Orlje. Brigada je više puta pohvaljena u dopisima iz komande
NOVJ-a. Ujutro 11. januara, njen prvi bataljon je napadnut, u
akciji iznenađenja, od strane Njemaca i četnika. Branili su se
hrabro i očajnički, vratilo se samo 39 njih.
Prva brigada je 23. januara, bila i dalje u zoni Godočelja,
Tucanja i Petnjice gdje je nanijela značajne gubitke
neprijatelju. Gubici brigade: 6 mrtvih, 10 povrijeđenih i 25
nestalih.
Jedna albanska četa je napala u zoni Andrijevice, ali je bila
odbijena od partizana uz pomoć naše 4. brigade (major
Albertini).
Desetog februara, u cilju obnove organskih gubitaka divizije,
ukinuta je 3. brigada (kapetan Berte) i njeni ljudi su
popunili praznine u ostalim brigadama. četvrta brigada je tako
postala 3. brigada „Garibaldi” na čelu sa majorom Spiritom
Renijerijem, zamjenikom komandanta kapetanom Berteom.
Sve teže i teže
Situacija je postajala sve teža
posebno zbog zime koja je bila najoštrija od početka rata.
Pred kraj januara još jedan opasan neprijatelj se obrušio na
Garibaldince: plućni virus koji je lako obarao neuhranjene
ratnike. Zdravstvena organizacija, pored svih uloženih napora,
bila je više nego skromna i sredstva za borbu protiv ove
epidemije bila su više nego nedovoljna. Padali su ljudi a za
njima i doktori, pogođeni i oni titanskim otporom koji su
pokušavali da pruže ovom neprijatelju.
U pokušaju da se informišu i orjentišu Garibaldinci napravljen
je neki tip novina u različitim odjeljcima. Poručnik Manući je
održao govor u jednoj javnoj sali u Bijelom Polju, uz
prisustvo cijele svoje 2. brigade, vlasti i građana. Pričao je
o motivima koji su naveli Italijane da se priključe
jugoslovenskom narodu a koji potiču iz perioda Macinija i
Garibaldija.
Da bi se olakšala zona Sandzaka već iscrpljena zbog prevelikog
snabdijevanja mnogih partizanskih odjeljaka među kojima je
bilo i Italijana, odlučeno je da se dvije italijanske brigade
prebace u Bosnu. Red je bio na 2. i 3. brigadu koje su krenule
22. i 24. februara. Već je premještaj sam po sebi bio težak sa
taktičkog stanovišta; kilometri i klometri visoke planine koje
je trebalo preći, sa stazama pokrivenih snijegom i da bi bilo
još teže stigla je informacija da je situacija u Bosni, što se
snabdijevanja namirnicama tiče, još gora od one u Crnoj Gori,
a još jedna otežavajuća okolnost je epidemija plućnog virusa
koja je napala dvije brigade, sve u svemu situacija je postala
dramatična.
Bosanska golgota
Sve im je nestalo, čak i so.
Iščekivanja, strah, marševi, hladnoća, patrole, borbe nisu
nikako pomagale poboljšanju zdravstvenog stanja naprotiv
plućni virus je postao još gori neprijatelj nego što je bio.
Druga brigada se smjestila u zoni Kalinovnika, na više od 1000
metara nadmorske visine, izložena čestim udarima vjetra i
snijega.
Treća brigada iz Foče je morala da nastavi prema
sjeveroistoku, prelazeći prugu Višegrad - Sarajevo i rijeku
Praču. Dva bataljona su napadnuta od kojih je jedan, uhvaćen
na prepad, potpuno poražen. Naredne bitke su desetkovali
brigadu na jedan nezavidan broj efektivnih boraca. Poslije
toliko mrtvih, ranjenih i nestalih ostala je jedna grupa
dovoljna da se oformi bataljon pod komandom poručnika đufride,
ali pod okriljem 6. bosanske brigade. Epidemija je prijetila i
ovdje. Razbolio se đufrida i bataljon je još više desetkovan,
ali je nastavio da se bori sve dok 5. juna mali broj
preživjelih nije popunio gubitke ostalih bataljona 17.
majevičke brigade.
Druga brigada nije bila u boljoj situaciji. Glad je umanjila i
moralnu i fizičku snagu boraca; a virus ih je izbacivao iz
stroja. Početna ljekarska ekipa su postali bolnica sa 300
bolesnika, čiji se broj svaki dan povećavao. Avio napad
Njemaca je bio olakšan snijegom jer su drveća bila rijetka a
bataljon nije imao protivavionsko oružje. Dva bataljona su
pretrpjeli gubitke. četnici i mali njemački avioni su napadali
u raznim pravcima. Mnogi mrtvi i ranjeni su samo povećali već
veliku bolnicu.
Stigao je u brigadu kapetan Zavatro da pomogne komandantu
Makiziju i političkom komesaru Manojlu Manojloviću. Učinjen je
svaki pokušaj da se reanimiraju pregladnjeli borci i taktička
situacija. 27. marta poslat je zvaničnik čak u Crnu Goru da
obavijesti komandu divizije „Garibaldi” o nezavidnoj situaciji
u kojoj se nalazi njihova brigada.
Napad i kontranapad
Četvrtog aprila Njemci su počeli ofanzivu širokog spektra uz veliku pomoć četnika, muslimana i ustaša. Kalinovnik biva napadnut iz dva pravca. Bilo je potrebno bježati što prije i nije bilo vremena da se transportuju bolesnici i to mnogi bolesnici: njih oko 300. Komandant je imao temperaturu od preko 40 stepeni. Zavatro, koji će se kasnije razboljeti, organizovao je bijeg koji je postao očajnički. Markizio nije htio da napusti svoju brigadu i rekao je da će priuštiti sebi „luksuz da umre” tek kad bude vidio svoju brigadu na sigurnom. I politički komesar Manojlović koji je učinio sve što je mogao za brigadu kasnije se razbolio i ostavljen je nekoj familiji na čuvanje ali mu je smrt došla od četničke ruke. Preživjeli iz brigade su pod vođstvom poručnika Mizitana i doktora Decia Rubinija stigli 18. aprila na Žabljak; prebrojali su se: bilo ih je 221! 40 ljudi koji su bili u najboljem stanju su poslati da pomognu četvrtom bataljonu 1. brigade koja je odbijala neprijateljske napade u zoni Kovrena (28. april).
Okupljanje poslije gubitaka
Druga brigada je bila
desetkovana, ali ne poražena. Reorganizovana je sa dolaskom
novih ljudi iz ostalih brigada, ali i svojih ljudi koji su
poslije događaja u Bosni i Crnoj Gori uspjeli da se domognu
svoje slavne brigade. Komanda brigadom je dodijeljena kapetanu
Robertu Beriju i kapetanu Anđelu Torkiju. 3. jula major Italo
Paroli je zamijenio kapetana Berija. A Torkija je zamijenio
poručnik Manući.
„Garibaldi” nije bila sva u tim brigadama. Bila je od izuzetne
važnosti i ekipa stručnjaka koji su bili raštrkani svuda da
ometaju, da rekonstruišu, da popravljaju puteve i ostalo u
nimalo prijatnim situacijama uz prisustvo neprijatelja i uz
nedostatak sredstava, što je lako pojmljivo u ratu takvih
razmjera. Krajem februara od bataljona stručnjaka pionira je
napravljeno pet manjih odjeljaka različitih snaga, pripojenih
nekim jedinicama korpusa koje su stizale poslije iscrpljujućih
marševa u opasne zone sa malo zaliha hrane i ostalih
sredstava. Isto se može reći i za artiljerijsku jedinicu koja
je uvijek bila odlučujuća u teškim situacijama i koja je
djelovala sa jugoslovenskim jedinicama. Ali plućni virus nije
poštedio ni njih.
Dok se 2. brigada reorganizovala u mjestu Prošćenje, 1.
brigada je učestvovala u operacijama koje su težile vraćanju
teritorija izgubljenih sedmom ofanzivom. Telekomunikacioni
sektor divizije „Garibaldi” je u rekordnom vremenu uspostavio
telefonske linije. 11. maja 1. brigada je zauzela lijevu obalu
rijeke Lima, dok je u međuvremenu, 2. brigada prešla pod
zavisnost od 37 divizija da bi odbijala dolaske iz Pljevalja i
Prijepolja. Sljedećih dana su bataljoni 1. brigade, zajedno sa
odredima NOVJ, bili upošljeni oko lokalnih sukoba. Često je
intervenisala neprijateljska avijacija.
Prvih dana juna, Njemci su počeli manevre da bi ojačali svoje
garnizone. Drugi korpus je preduzeo protiv - mjere, ali je
napadnut 19. i 20. juna na frontu kod Lima, gdje je djelovala
1. brigada i koja je morala da prepusti teritoriju. Borbe su
trajale nekoliko dana, a pokušaji Njemaca da ojačaju front kod
Lima bili su uspješno sputavani od strane 1. brigade koja se
borila zajedno sa 3. divizijom NOVJ.
Neuspjeli „Napadač”
Drugog jula komandu nad
divizijom „Garibaldi” je preuzeo poručnik Ravnič kao zamjena
za generala Vivaldu a komandu nad 1. brigadom je preuzeo
poručnik Anđelo Prestini. Druga brigada je svedena na tri
bataljona sa ukupnom snagom od 600 ljudi. 23. juna kapetan
Zavatro, vraćajući se iz Bosne, je preuzeo komandu nad
jednim bataljonom alpinista koji će zajedno činiti osnovu za
formiranje 4. brigade „Garibaldi”, zvanično osnovane 7.
jula.
Akcija pod komandom Ravniča
je težila da se povrate svi Italijani rastureni po raznim
mjestima zbog ratnih događaja. Uspjeli su da dodaju dovoljan
broj ljudi desetkovanim bataljonima „Mateoti” i „Garibaldi”
koji će poslije da postanu dio divizije „Italija”.
18. jula otpočela je
operacija „Draufganger” (Napadač) naređena od komande petog
planinskog oružanog korpusa SS-ovaca. 19. jula bombardovani
su Kolašin i Berane. Prvi objektivi bili su Andrijevica i
Berane. Odmah su poslati I bataljon stručnjaka i ekipe
telekomunikacionih stručnjaka. Brigade „Garibaldi” su ostale
da brane pozicije sa lijeve strane Lima. 24. jula opala je
njemačka ofanziva a njihovi odredi su uhvaćeni zahvaljujući
i savezničkoj avijaciji.
Pred kraj jula mjeseca
general Peko Dapčević je prepustio komandu Drugog korpusa
generalu Radovanu Vukanoviću da bi otišao na čelo komande
divizije koja se kretala prema Srbiji.
Deseti avgust:
neprijateljske snage napadaju I bataljon 2. brigade
„Garibaldi”. Bivaju odbijene i sjutra su Garibaldinci prešli
u kontra napad koji su okončali uspješno.
Bio je to početak osme
ofanzive, jedna od najvećih gledajući po upotrijebljenim
jedinicama, po vatrenom i učestalom načinu na koji je
vođena, ali koja nije uspjela da iznenadi partizansku
komandu koja se pokrenula u borbu sve raspoložive snage,
znatno slabije, tako da je pokrenuta i „Garibaldi” koja je
bila posljednja da napusti front kod rijeke Lima.
Pakao na Durmitoru
Dana 13. avgusta dva italijanska
aviona su sletjela u Berane dok je borba već bila u punom
jeku. Ipak su uspjela da uzlete sa 19 ljudi među kojima su
bili general Vivalda i poručnik Ćiljijeri, pored artiljerijske
paljbe od strane neprijatelja.
Ofanziva je nastavljena iz više pravaca istim intenzitetom.
Moglo je samo da se odstupa a nikako da se zaustavi i da se
brani. Bilo je to 16 dana teške i stalne borbe protiv znatno
jačih snaga podržanih od avijacije. Divizija äGaribaldiö je
reagovala prvi i jedini put jedinstvena, pod komandom Ravniča,
koji je pokazao, i u ovoj situaciji, kvalitete hrabrog i
odlučnog borca.
Od Lima do masiva Sinjajevine su se rastavili 2. i 4. brigada,
do Durmitora (2522 metra) najviše planine u Crnoj Gori, gdje
su pobjegli zajedno sa II i DZII bataljonom koji su bili
znatno desetkovani. Bile su to stalni napadi, borbe, bjegovi
od neprijatelja koji se sve više brojno povećavao. Život je
tih dana bio znatno otežan: žeđ i glad su bili vjerni
prijatelji boraca.
Borba na Durmitoru je donijela nove žrtve što je uslovilo
povlačenje svih snaga da ne bi dozvolili da budu opkoljeni i
uništeni, što je bio osnovni cilj ofanzive.
Na Durmitoru nisu bili samo borci, već i bolnice i ostale
uslužne jedinice. Bolnica je bila sastavljena od ranjenika i
bolesnika koji su nošeni najčešće na leđima ali i na nosilima
ili, ređe, na konjima ili magarcima. Jedna enormna masa ljudi.
Uzana vrata
U noći 22. avgusta, u totalnom
mraku, u jednoj zastrašujućoj tišini, bolnice i ostali
servisni odjeljci prelazili su vrhove Durmitora, klizajući sa
stijene na stijenu, štićeni od strane crnogorskih, krajinskih
i dalmatinskih brigada; kao nijemi su ušli, gutajući vazduh,
probijajući mrak i zadržavajući najmanje šumove da ne bi bili
opaženi od neprijatelja koji je bio blizu cilja tj. da opkoli
ove jedinice.
Svjetlo novog dana pokazalo je zadnje partizanske odjeljke u
tihom povlačenju, kao i diviziju "Garibaldi". Njemci su
nastavili da zasipaju vatrom položaje koje su smatrali
partizanskim i bitka se obnovila. Vještina komandanta,
srčanost i upornost vojnika znali su da prevare neprijatelja i
sačuvaju Italiji njenu herojsku diviziju "Garibaldi". Ostala
su bila samo jedna vrata i to ne mnogo široka. Garibaldinci su
ušli tuda i pobjegli od već predviđenog kraja.
U međuvremenu se u Brezi, južno od Durmitora, srećno
organizovalo aviaciono polje odakle je trebalo evakuisati
preko 800 ranjenih i bolesnih vojnika. Bila je to bitka s
vremenom i bilo je neophodno odbijati neprijatelja da bi se
dozvolilo završavanje započetkom posla.
Postojala je opasnost da njemačke trupe za juga iznenade s
leđa partizane i zato borbu nisu nikako smatrali završenom.
äGaribaldiö je prešla preko nagiba Komarnice, rijeke koja
prolazi kroz kanjon dubok nekoliko stotina metara.
Simbol slobode
Bili su na kraju snage; par
novih snabdijevanja su im dali još malo daha i nade. Na
improvizovanoj pisti u Gornjoj Brezi slijetali su jedan za
drugim 36 transportnih aviona ispraćenih sa 50 lovaca.
Evakuisano je 1059 povrijeđenih i bolesnih, 16 savezničkih
pilota i 3 člana angloameričke misije.
Predveče je završen spektakl i "Garibaldi" je morala opet da
se vrati u stanje pripravnosti. Brigade su krenule u raznim
pravcima po terenim na kojima se ni koze ne bi najbolje
snašle, uvijek pod prismotrom njemačkih saradnika.
U noći na 24. avgust taktička komanda "Garibaldija" i 2.
brigada su krenule ka zapadu a stigle su, 28. avgusta, u zonu
Velimlja gdje je već stigla 4. brigada koja je pratila
divizijinu bolnicu.
Prva brigada je prešla pod taktičku zavisnost 3. divizije, krećući se ka istoku, gdje je u zoni Šavnika jedan veliki dio jedinica Drugog korpusa bio opkoljen Njemcima. U noći 25. avgusta 3. divizija je, sa 1. brigadom i bataljonom stručnjaka, probila liniju koju su držali četnici i uvukla cijelu 3. diviziju u zonu. Italijani su tada primili velike počasti.
Ovdje se završila osma ofanziva,
jedna velika bitka sa znatno jačim neprijateljem, koji je
namjeravao da rasturi partizanske snage a sa njima i diviziju
"Garibaldi", ali je to bio samo još jedan neuspio pokušaj.
Njemcima nije preostalo drugo do da preko radija unište
Garibaldince objavljujući vijest da su äitalijanski banditi i
partizani iz NOVJ-a uhvaćeni u svojoj prirodnoj jazbini na
Durmitoruö. To je uvijek punilo ponosom srca Garibaldinaca
koji su nastavili da se bore protiv Njemaca i njihovih
saradnika sve do povratka u domovinu.
Ta äjazbinaö ostala je jedan simbol slobode; Durmitor koji se
moćno ističe na crnogorskom nebu, slika je i prilika slobode
koja je jaka koliko su jaka srca koja njen ideal slijede, kao
što su i bila.
Bliži se pobjeda
Bio je već septembar. Ratna
situacija se razvijala u pozitivnom smjeru za saveznike. Rusi
su ostvarili kontakt sa NOVJ-om. Perspektive su izgledale
fantastično.
Komanda divizije „Garibaldi” se rastavila u Velimlju. Prva
brigada i prvi bataljon stručnjaka su djelovali u trouglu
Kolašin - Berane - Andrijevica. Imali su posla sa Njemcima iz
garnizona Mateševo, Brodarevo, Bijelo Polje, sa kojima su
srećno dolazili u kontakt, ali su 14. septembra partizanske
trupe zauzele Kolašin, Andrijevicu i Berane.
Otpor je pružao jedino garnizon u Mateševu koji se 7. oktobra
povukao u Podgoricu. Brigada i IX crnogorska su 16. oktobra
spriječili jednu njemačo-albansku taktičku formaciju da stigne
do kanjona Morače. 21. oktobra brigada je premještena u zonu
Andrijevica - Murina da bi oslobodila pravac Peć - Čakor.
Borbe u Hercegovini
Druga brigada je 30. avgusta
prešla pod taktičku zavisnost briljantne 26. hercegovačke
divizije, u kojoj je bilo već dosta Garibaldinaca, među kojima
i jedna grupa stručnjaka sa poručnikom Kopinijem i jedan odred
artiljerije sa kapetanom De Flamineisom. Drugog septembra je
stupila u borbenu liniju. Komanda je bila u Gackom; prvi
bataljon je poslat u garnizon u Kuli, tek oslobođen, ali je to
bila zona muslimana iz ustaškog reda.
Desetog septembra četničke formacije su napale zonu koju je
obezbjeđivala 29. divizija; jedan spreman kontranapad u kom je
učestvovao četvrti bataljon ih je lako odbio.
Druga brigada je dobila zadatak da štiti zonu Gacka. Četvrti
bataljon ih je lako odbio.
Druga brigada je dobila zadatak da štiti zonu Gacka. Četvrti
bataljon je išao da se suprostavi njemačkom garnizonu u
Nevesinju. Drugi bataljon je učestvovao u oslobođenju Bileće,
jakog četničkog uporišta koje je palo poslije nekoliko dana
napornih borbi, 2. oktobra.
Devetog oktobra je uslijedio briljantan uspjeh četvrtog
bataljona (poručnik Aurelioi Mati) kojim su osvojili značajne
pozicije u okolini Nevesinja. Politički komesar brigade je
jedno vrijeme bio major Veljko Brković.
Okršaji oko Grahova
Dana 15. oktobra 2. brigada je
išla u Bileću zbog susreta sa italijanskim ratnim
podsekretarom velečasnim Palermom. 16. oktobra je major Paroli
prepustio komandu brigade kapetanu Ćestrone; zamjenik mu je
bio kapetan Pietro Korsi a zamijenio je kapetana Nekija.
Prvi bataljon sa komandantom Domenikom Mizitanom, se vratio u
Kulu, četvrti bataljon se vratio u zonu Nevesinja, a Drugi
bataljon (komandant Leo Tadija) u Jasen blizu Trebinja.
Četvrta brigada pod taktičkom zavisnošću „Primorske operativne
grupacije” se preselila u Trepču gdje je povratila mnogo
energije i ljudi.
Od 26. septembra do 10. oktobra učestvovala je u operativnom
ciklusu Grahovo - Risan da bi se spriječili četnici da
intervenišu na frontovima u Bileći i Trebinju. Bila je to
teška borba. Garnizon u Grahovu je bio mnogo jak.
Četvrta brigada „Garibaldi”, koja je u ovoj borbi inaugurisala
crvene marame koje će poslije prihvatiti cijela divizija,
prikupila je u ovoj borbi velike počasti, ali je podnijela
velike gubitke.
Prvi bataljon 4. brigade je učestvovao u osvajanju Grahova 21.
oktobra i Dragalja 22. oktobra, premiještajući se poslije na
cetinjski front gdje su naišli na prejak otpor; 6. novembra
bili su u Dubrovniku a 13. novembra su učestvovali u
oslobođenju Cetinja.
Konačno u domovini
Priča o antifašističkoj diviziji
„Garibaldi” koja je formirana u Pljevljima prije šest
decenija, i borila se osamnaest mjeseci na partizanskoj strani
Osmog novembra 369. njemačka divizija prešla je u napad
ciljajući na Gacko i na Hercegovinu, ali je zaustavljena od
postojane odbrane 11. hercegovačke brigade i 2. brigade
„Garibaldi”. 20. novembra četvrti bataljon je odbio još jedan
silovit napad.
U nikšićkoj zoni drugi bataljon 4. brigade „Garibaldi”
djelovao je zajedno sa 6. crnogorskom brigadom sa podrškom
borbenih redova kapetana Gracijanija. Ni ovdje Njemci nisu
uspjeli da prođu pa su bili prinuđeni da mijenjaju planove.
Dana 22. novembra Njemci su, pokušavajući da okrenu svoje
oružane snage prema sjeveru, krenuli u pravcu
Kolašin-Prijepolje - Višegrad, treći bataljon iz 4. brigade
„Garibaldi” je zajedno sa 1. bokeškom brigadom učestvovao u
oslobađanju Kotora, a drugi bataljon je zajedno sa britanskom
artiljerijskom grupom i grupom kapetana Gracijanija učestvovao
u velikoj borbi na danilovgradskom frontu.
Na nevesinjskom frontu 1. decembra 2. brigada je napala Njemce
pri izlasku iz Nevesinja.
Bataljon stručnjaka je, u određenom vremenskom razmaku, pod
komandom poručnika Nina izveo 40 sabotaža puteva doprinoseći
tako sputavanju njemačkih oružanih snaga. Efikasno je
dejstvovala i italijanska lovačka avijacija, ali je pretrpjela
dosta gubitaka.
Završne borbe
Dana 18. decembra su ušli u
Podgoricu, zajedno sa partizanima iz NOVJ-a, treći bataljon 4.
brigade „Garibaldi” i artiljerijski odred kapetana
Gracijanija. 22. decembra se cijela 4. brigada okupila u
Farmacima kod Podgorice.
Druga brigada je 19. decembra dobila naređenje da zauzme zone
Uloga, Romana i Kalinovika.
Dana 14. januara, priključena 3. diviziji NOVJ-a, prva brigada
je krenula iz kanjona Lima ka zoni Višegrad -Sarajevo. Jedan
marš od 250 kilometara na sniježnom terenu. U igri su i
bataljon stručnjaka i bataljon italijanskih pionira koji su
prije 3. divizije stupili u borbu sa neprijateljem, 26.
januara.
A 27. januara 4. brigada
„Garibaldi” je čuvala zonu Trubjela, Viluse, Petrovića. Isti
dan se komanda divizije „Garibaldi” preselila iz Velimlja u
Bileću.
NOVJ je 14. februara, poslije jedne krvave bitke, osvojila
Nevesinje, Široki Brijeg i Mostar. Učestvovali su i odjeljci
iz artiljerije divizije „Garibaldi”.
21. februara, stigla je, od komande Drugog korpusa, u komandu
divizije „Garibaldi” naredba da se koncentrišu u Dubrovniku.
Nikad s više entuzijazma nije izvršeno jedno naređenje. To je
bio početak kraja ovog poglavlja italijanske i garibaldinske
istorije.
S pravom ponosni
Divizija se ukrcala 8. marta
1945. godine kročeći na italijansko tlo u luci Brindizi. Osmi
septembar 1943. je bio već za leđima kao i sve ostale patnje,
žrtve, pobjede i porazi za 18 mjeseci partizanskog života. Iza
leđa su i mnogi pali borci, skoro polovina od onih koji su
počeli bitku.
Jedan prijateljski i zahvalni pozdrav mora da ide
jugoslovenskim borcima koji su radili u diviziji „Garibaldi” u
funkciji političkih komesara i intendanata sa kojim su se
ostvarile trajne prijateljske veze. I oni su Garibaldinci i
smatramo ih našom braćom.
Kad su ušli u Italiju, naoružani, Garibaldinci su dobrovoljno
pristali da nastave borbu sve do potpunog oslobođenja Italije.
Zbog takve odluke divizija je premještena u Viterbo gdje su
trebali da budu pripravni, formirali su jedan puk i kao takvi
su zvanično osnovani baš na dan oslobođenja Italije!
Mnogo godina poslije osnivanja italijanske partizanske
divizije „Garibaldi” u Jugoslaviji, njeni preživjeli veterani
osjećaju sa pravom ponos da kažu da su oni bili prvi i pravi
ambasadori Italije u Jugoslaviji koji su stvarali
prijateljstvo između italijanskog i jugoslovenskog naroda koje
može da bude primjer ostalim zemljama da mogu zajedno i u miru
da žive dva sjusjedna naroda. Sigurno prijateljstvo jer je
rezultat jedne zajedničke duhovne muke koja ide i mimo teških
žrtava i patnji koji možda nisu u najboljem svijetlu opisani u
ovoj mojoj kratkoj priči.
Tekst preuzet iz dnevnog lista Pobjeda