- Na dan kapitulacije Italije u Crnoj Gori su se zatekle dvije italijanske divizije: „Venecija“ sa sjedištem komande u Beranama sa oko 12.000 vojnika i „Taurinense“ sa oko.14 000 vojnika sa sjedištem komande u Gornjem Polju, kod Nikšića. Od djelova ovih jedinica je formirana italijanska partizanska divizija „Garibaldi“ u jesen 1943. godine sa sjedištem komande u reonu Pljevalja, ovdje kod Rabitlja i stavljena pod komandu Vrhovnog štaba NOVJ – rekao je Vidoje Despotović, predsjednik Opštinske organizacije boraca NOR-a.

A.S.

Lando MANUĆI (LANDO MANUCCI):
DIVIZIJA „GARIBALDI” U CRNOJ GORI

Priča o antifašističkoj diviziji „Garibaldi” koja je formirana u Pljevljima prije šest decenija, i borila se osamnaest mjeseci na partizanskoj strani

Prevod: Savo Barović

Priredio: Dragan Mitov Đurović

       O ratnim strahotama u Drugom svjetskom ratu ispisane su velike biblioteke da se od zaborava sačuva borba protiv fašizma i žrtve dostojne poštovanja. Antifašistički pokret u Crnoj Gori od 13. - julskog ustanka, koji, zapisao je Žan Pol Sartr, ... može služiti na ponos narodima Evrope, do konačne pobjede ima posebno mjesto u međunarodnom pokretu otpora. Prilika je da se osvijetli jedna velika stranica, kada je nakon kapitulacije Italije formirana divizija "Garibaldi", koja se srčano, skoro dvije godine, znači do kraja rata borila na partizanskoj strani. Velike gubitke i izraženu hrabrost posebno je u svom naučnom radu obradio dr Radoje Pajović koji zapisuje: "Što se tiče oficira stvari ovako stoje: 166 oficira ostalo je u sastavu divizije "Garibaldi" do 8. marta 1945. god, kada se divizija vratila u domovinu, 126 oficira je palo u borbi, 118 je nestalo, 164 su zarobili Njemci, od njih se 159 vratilo u domovinu po završetku rata a 169 se vratilo u domovinu u toku rata, usljed bolesti i iscrpljenosti. Vojnici su doživjeli ovakvu sudbinu: 3146 vojnika i podoficira je poginulo, 2954 nestalo u borbi, 123 je umrlo u zarobljeništvu, 4028 je zarobljeno od Njemaca i vratilo se u domovinu 3977 je u toku rata stiglo u Italiju". U znak sjećanja na junačku borbu i veliki doprinos pobjedi nad fašizmom prije dvije decenije u Mrzovićima kod Pljevalja podignut je spomenik koji je otkrio tadašnji italijanski predsjednik Sandro Pertini. I tom prilikom istaknute su vjekovne veze italijanskog i crnogorskog naroda, kao i zajednički doprinos pobjedi antifašističkog pokreta. Kratku istoriju divizije Garibaldi napisao je Lando Manuci njen borac, tada kapetan sada pukovnik i duže od dvije decenije predsjednik Nacionalnog udruženja veterana i preživjelih antifašista, koji je i tokom minule decenije, a posebno potonjih pet godina podržao stremljenja naroda Crne Gore na putu povratka državnosti. Inače brojna delegacija Garibaldinaca posjetiće uskoro Crnu Goru i tokom petodnevnog hodočašća proći ratnim putevima divizije "Garibaldi", o kojoj svjedoči naš feljton. 

Važan je cilj 

Drugog decembra 1943. je osnovana u Pljevljima italijanska partizanska divizija "Garibaldi", koja se borila u Jugoslaviji, kao jedinica italijanske vojske u Jugoslovenskoj narodnooslobodilačkoj armiji, za oslobođenje Jugoslavije od njemačkog okupatora, boreći se tako protiv nacifašizma koji je prolivao krv po Evropi i po svijetu, sa svojom demonskom težnjom da dominira narodima. 
Njoj su se pridružili odeljci planinske pješadijske divizije "Venecija" i alpske divizije "Taurinense", koje nisu prihvatili njemačke uslove. Odmah pošto je Italija dobila primirje od anglo-američkih snaga, zauzeli su antifašistički stav i odbijali naredbe njemačkih oružanih snaga. Bili su smatrani ilegalcima i nisu imali mnogo pristalica jer je većina antifašista radije bježalo u planinu i pridruživalo se partizanima u Grčkoj, Albaniji i Jugoslaviji. 
Nije ni do tad izostajalo slučajeva ponosa, herojstva i požrtvovanja: valja pomenuti primjer divizije "Akvi" u Grčkoj koja se samouništila, jer nije htjela da se preda okupatoru. I u Jugoslaviji, u raznim krajevima, prisustvovalo se značajnim događajima koji svjedoče kako italijanski vojnik zna da se bori i da umre kad se pojavi ispravan cilj i kakav bi oblik poprimio rat na Balkanu da je bilo malo više jasnoće u ciljevima Vrhovne Komande i Visokih Komandi koji su tad bili izgubljeni. 

Neočekivana vijest 

Vijest o primirju došla je neočekivana u italijanske komande, preko radija, lakonskom izjavom generala Badolja, koji je izazvao nesigurnost ne navodeći precizne direktive o ponašanju, bilo prema Njemcima bilo prema Jugoslovenima, u jednom vojno - političkom trenutku nimalo jednostavnom za orijentisanje. 
Prve dana je okarekterisala nesigurnost, koja se povećavala jer nisu stizale ne samo loše direktive, već i vrlo nerazumljive, i velikim dijelom kontradiktorne među sobom. Njemački komandanti, koji su predvidjeli razne mogućnosti, pokušali su odmah da aktiviraju predviđeni plan, adaptirajući se strateškim i taktičkim situacijama koje su se polako razvijale. Postojala su i dva jugoslovenska vojno-politička pokreta, četnički na čelu sa Mihajlovićem i Titov pokret, koji su, puni međusobnog antagonizma, priželjivali italijansko oružje i životne namirnice. 
Njemci su bili brzi u svojoj akciji, koristeći ne toliko čvrstinu i odlučnost koliko zvjerstvo, jedan slučaj: u triljskom masakru bilo je pobijeno pedeset zvaničnika divizije "Bergamo" koji su odbili da se bore zajedno sa njima. 
Da vidimo sada situaciju dvije divizije koje nas interesuju izbliza, jer su one te koje su osnovale diviziju "Garibaldi" koje su dali najveći italijanski doprinos u borbi za oslobođenje Jugoslavije. 
Divizija "Venecija" sa svojih 12.000 ljudi kontrolisala je sjevero-istočnu Crnu Goru i Sandžak, sa posadom u Beranama (današnji Ivangrad) i sjeištem komandi u Brodarevu, Bijelom Polju, Lijevoj Rijeci, Mateševu i Kolašinu. Komandant je bio general Đovani Batista Oksilija. 
Alpska divizija „Taurinense” sa svojih 14.000 ljudi je bila smještena u Gornjem Polju iznad Nikšića, ka moru (Gornje Polje, Vilusi, Grahovo, Gruda) do linije pod „jurisdikcijom” XIV i VI Korpusa. Komandant brigade je bio Lorenco Vivalda. Sjedište komande je bilo u Nikšiću. 
Osmog septembra 1943. godine obje divizije, koje su zavisile od XIV Korpusa, suprotstavile su se 118-oj Jeger njemačkoj diviziji. 
U svitanje, 9. septembra, njemačke čete bile su već u zaletu da okupiraju jadranske luke Valona i Zadar i vršili su pritisak posebno na diviziju „Taurinense”. Jedan puk 118 Jeger divizije preselio se u Nikšić. Divizija „Venecija” je bila vojno ignorisana ali su odmah preduzeli neke sigurnosne mjere. 
Devetog septembra, u 8.15 časova, na napad Njemaca odgovorili su sa istim žarom borbe odjeljci šestog voda grupe „Aosta”, raštrkane po okolini Nikšića, koji su ispalili prvih pet metaka protiv Njemaca. Tu je počela avantura divizije „Garibaldi” iako se još uvijek nije zvala tako. Njemci su se malo iznervirali a malo su koristili i diplomatiju; uspjeli su da shvate da je divizija „Taurinense” tvrd orah. 
Komandant grupe Istočne armade u Tirani, general Rosi, biva uhapšen od strane njemačkih padobranaca i sproveden za Beograd. Zamijenjen je generalom Dalmacom, koji bio je prinuđen da potpiše predaju kako njegove Devete armade tako i cijele Istočne armade. Zbog tog dokumenta Njemci su smatrali sve članove armade ratnim zarobljenicima. Hitler je naredio da svaki zvaničnik koji pruži otpor, ili ode sa partizanima, bude strijeljan; a Njemci su navikli da slušaju naredbe svog Firera. 

U nedoumici 

Već smo rekli da su prvi dani bili izuzetno teški i za naše dvije divizije jer su morale da shvate kako vrhovne naredbe i lokalnu vojno-političku situaciju, tako i kretanje Njemaca i njihove naredbe koje su bile mnogo jasnije od naših: htjeli su da oduzmu Italijanima oružuje da se ne bi okrenulo portiv njih i istih Italijana, korisnim za rad na teritorijama koje su bile pod njihovom kontrolom. Mala nesigurnost primjećivala se i kod Njemaca u manjim izolovanim komandama: nisu mogli da ne uzmu u obzir da je povlačenje Italije iz rata značilo jedan veliki uspjeh Saveznika; u svakom slučaju disciplina Vehrmahta bila je još čvršća sa dodatkom mržnje prema Italijanima zbog njihovog „izdajništva”. 
Počeli su pregovori, skupovi, pretpostavke, među kojima je bila i ulazak Saveznika u Jugoslaviju koja je odgovarala jednoj elementarnoj strateškoj logici, ali nije bila u američkim planovima iako Englezi nisu imali ništa protiv intervencije. Zbog te neodlučnosti su Njemci ubrzano krenuli ka moru, ali krenula je i divizija „Taurinense”. I da je bilo sloge među saveznicima vjerovatno bi se stvar razvila u našu korist. Ali tako nije bilo. 
Divizija „Taurinense” je napustila Nikšić i otpočela svoje kretanje prema Kotoru. 
Iz Tirane je došla operativna naredba potpisana od generala Dalmaca u kojoj, obavještava o obavezi kretanja Devete armade (VI i XIV Korpusa) prema sjevero-istoku, prema Njemačkoj i Poljskoj, navodeći premještaje i svirepe sankcije za neposlušnost, koji su u velikoj mjeri bili apsurdnog karaktera u takvoj situaciji, što je natjeralo generala Oksiliju da posumnja u ispravnost dopisa, ali sumnje nije bilo jer je potpis bio Dalmacov. Ove naredbe, upravo zbog apsurdnosti, bile su i glupe: uspjeli su da ubijede sve pa i one sumnjičave da su naredbe neprihvatljive i da je rizik bio prevelik. 

Istorijski odnos 

Komandanti divizije, u raportu komandantu korpusa - generalu Ronkalji su odbili da prihvate lažne uslove koji su ojačali njihovu volju da ne popuste pred njemačkim težnjama koje su već sproveli sa ostalim zavisnim trupama. Komandanti divizija „Venecija” - Oksilija, „Emilija” - Buta i „Taurinense” - Vivalda bili su već uvjereni i odlučni da dejstvuju protiv Njemaca što je naškodilo najviše diviziji „Taurinense”. 
Naredba komande Devete armade je učinila da se upoznaju svi vojnici divizija „Venecija” i „Taurinense”. I prije nego što su odbili poslušnost, dva velika komandanta su demokratski tražili mišljenje svih njima podređenih vojnika. Tako nešto se ne pamti u istoriji vojske. 
Istorijski je odnos generala Oksilije prema svojim zvaničnicima kojima je dao dozvolu da reaguje prema svom instinktu. Isto to je urađeno i od strane svih komandanata Korpusa. „Odluka da se ne podlegne naredbama punim mržnje i poniženja, pirhvaćena je sa puno entuzijazma od većine članova trupe”. U diviziji „Venecija” su bila sam odva slučaja „diverzije”: šef policije i zvaničnik pošte su pušteni da se priključe Njemcima. 
„Taurinense” je planirala da siđe do Kotora maršrutom Danilovgrad-Čevo-Krstac-Tvrđava Sv. Trojice. Komanda 3. Alpske divizije se od 11 septembra prebacila u Crkvice; a trupa je ojačana sa tri voda iz grupe „Susa”. 
Zona oko Kotora je bila okupirana od 1942. od strane divizije „Emilija” čiji je komandant već izrazio želju da se suprotstavi Njemcima. Prilika za to je ubzro došla. 
Borbe su se rasplamsale 14. septembra žestokim artiljerijskim duelima i povremenim krvavim borbama. prve uspjehe zabilježili su Italijani. Bataljon „Eksiles” napao je utvrđenje na rtu Kobila a bataljon „Pinerolo” je pokušao da osvoji aerodrom u Grudi. Operacija koja je uspješno započeta imala je totalni preokret zbog intervencije snaga Sedme SS divizije i hrvatskih saradnika. Pokušalo se ponovo sjutra dan, ali su „štukasi” uz pomoć Njemaca napravili tragediju. Jedan bataljon divizije „Emilija” znatno redukovan morao je da se preda. Njemci su ubijali po jednog zvaničnika na svakih 50 uhvaćenih ljudi. Divizija „Pinerolo” je uspijela nekako da se izvuče, poslije velikih gubitaka, iz neprijateljskih kandzi i pobjegne u Mrčine i Crkvice. 15. septembra divizija „Eksiles” je ponovo napala, ovoga puta uspješno, tvrđavu Kobila uz pomoć artiljerije divizije „Emilija”. Nažalost, odbijanje divizije „Ferara” da se bori protiv Njemaca, je dovelo alpsku diviziju do velikih poteškoća. Divizija „Emilija” je već” sakupila” 597 mrtva i 963 ranjena vojnika. Njihov komandant je odlučio da pozove u pomoć barem najbliže odjeljke bataljona i da zatraži od brigade „Eksiles”, „Fenestrele” i Mornarice da podrže i zaštite operaciju. Došlo je još 150 alpinaca iz divizije „Fenestrele”. 

Žestoki obračuni 

Njemci su umarširali i počeo je da sijeva žestok obračun. Bataljoni „Eksiles” i „Fenestrele” redukovani i sa malo municije bili su prinuđeni da se predaju 16. septembra ujutro. Mnogi alipinci i pješadija iz redova „Emilije” su odbili zarobljeništvo i kasnije su se našli u našoj diviziji „Garibaldi” ili priključeni jugoslovenskim partizanskim brigadama. 
Komanda divizije „Taurinene” se preselila u Danilovgrad; general Vivalda je stupio u kontakt sa partizanima. U posjeti brigadi „Ivrea” obratio se alpinima da razmotre dilemu: predati se ili se đenuti u planinu, na šta su alpinisti odlučno odgovorili da nikad ne bi predali oružje Njemcima. 
14. septembra vojna grupa „Aosta”, pod komandom slavnog majora Karla Raniča, se sa velikim uspjehom borila protiv Njemaca kod Danilovgrada, pokazujući kako njihova artiljerija zna da se adaptira tipu borbe i pješadijskom poslu. 
16. septembra je divizija „Taurinense” stigla u Čevo, bez obzira na ozbiljne pokušaje sabotiranja od strane neprijatelja. 16. i 17. septembra pokušali smo da napadnemo neprijatelja, jako utvrđenog u odbramenoj liniji, u mjestu Čekanje i Krstac gdje su se već borile grupa „Aosta” i brigada „Ivrea”. Pošto je izostala podrška divizije „Ferara” naša dva odjeljka nisu postigli uspjeh, uz bolne gubitke, zbog jeke intervencije njemačkih „štuka” 
U međuvremenu Kotor je bio okupiran od strane Njemaca i otpor Italijana u Boki je bio na nezavidnom nivou. 
23. septembra je odbijen jedna njemački napad u zoni Ledenice, ali bitka se nastavila izlažući diviziju „Ivrea” i lovce iz 203. samostalnog odjeljka velikim naporima. Najviše su bili izloženi njemačkim napadima divizije „Ivrea”, „Pinerolo” i „Aosta” i bataljon alpinaca kojima se pridružio jedan bataljon desetkovanih divizija „emilija” i „Bijela Gora”. Neki odjeljci su bili bez vode i životnih namirnica. Taktičkom i fizičkom pritisku neprijateljskih snaga priključio se i psihološki teret zbog nemogućnosti otpora manje više konstantnoj intervenciji njemačke avijacije. Ipak su se oduprijeli i natjerali njemačku komandu da zove pojačane i upotrijebi nove snage. 

Veliki gubici 

Komanda divizije „Taurinense” je bila ubijeđena da je sve više potrebna tijesna povezanost i saradnja sa partizanima. Situacija se odvijala negativno po nas. Prvih dana oktobra „Taurinense” je pretrpila velike gubitke dok je pokušavala da se domogne Gornjeg Polja. Njemci su imali vremena, zahvaljujući svestranoj pomoći četnika, da organizuju manevre i da zatvore italijanske odjeljke u „vreće” iz kojih je vrlo teško izaći. 
Odjeljci divizije „Taurinense” bili su jako desetkovani izostankom napadačke grupe „Aosta” koja je ostala integrisana do dolaska u Gornje Polje kad su zvanično zasnovali Brigadu „Aosta”, sastavljena od četiri bataljona, na čelu sa Majorom Ravničem. Dodijeljen im je politički komesar Milan Vuković i još neki iskusni jugoslovenski zvaničnici u funkciji komesara za razne potrebe bataljona. 
Bitka koja je do sad vođena, od divizije „Taurinense”, bila je izuzetno dramatična. Kao epilog toga divizija je imala teške ljudske i materijalne gubitke. Načinila je značajne gubitke Njemcima. Osim što ih je iscrpljivala cijelih mjesec dana, morala je da se bore protiv sile u svakom smislu jače od njih, pogotovo zbog avijacije, tenkova, konsistentne artiljerije i ostalih neželjenih događaja. Ali je „Taurinense” se nije dala pokoriti; ima već jedan teret slave na svojim leđima koji će biti sačuvan za one koji se odluče za bitku za slobodu protiv njemačkog okupatora u Jugoslaviji, ali i Italiji. 
Sad ćemo da propratimo akcije divizije „Venecija” sve do prvih dana oktobra mjeseca. Njihova najveća prednost bila je u tome što nisu išli ka moru i što su u početku bili zaboravljeni od strane njemačkih komandi sa operativne tačke gledišta, ali nisu izostajali pritisci, nagovori, naređenja i prijetnje. U njihovoj zoni bile su aktivne par grupa jakih četnika koji su, kao što smo već vidjeli, željeli da zloupotrijebe situaciju nastalu primirjem da bi ojačali svoju vojno-političku poziciju bilo miješajući se sa Italijanima u njihovoj administraciji, bilo snalazeći se na neki način za oružje. 
Politika komandnog štaba „Venecije” bila je, uglavnom zbog novonastalog primirja, da se ne miješaju u unutrašnju jugoslovensku politiku i da drže na distanci razne lokalne pokrete. 
Uostalom, i „Taurinense” je imala isti tip problema, sve dok im se nije iskristalisala ideja da su pravi borci protiv fašista bili Titovi partizani a da su četnici samo htjeli da ruše komunizam čak i po cijenu saradnje sa neprijateljem. Za početne sigurnosti zaslužna je bila naša politika da se ne koristi sila protiv jugoslovenskog stanovništva iz bilo koje političke ili etničke skupine; zato ih i smatram potpuno opravdanim. To je jedna tačka koju je bolje navesti četrdeset godina kasnije zbog preciznosti istorijskih činjenica. 

Ispravne procjene 

Političku i vojnu akciju generala Oksilije i njegove komande treba definisati kao staloženu i briljantnu. Znao je ispravno da procijeni događaje. Jasno je shvatio situaciju i predvidio je neophodnu borbu protiv Njemaca iz više razloga, tražeći mišljenje cijele divizije za svako pitanje. Odmah je našao način da špijunira kretanje Njemaca; i koncentrisao diviziju u trougao radi lakše odbrane (Berane, Mateševo i Andrijevica) i odakle bi mogao da cilja na liniju Podgorica - Kotor kao što je bila prvobitna zamisao generala Ronkalje; „Venecija” je ulivala sigurnost ostalim italijanskim divizijama i grupama koji su se kupili oko nje. 
Četničke vođe iz oblasti koristile su kao oružje ulizivanje i laskanje, pravili su se prijatelji, i tako „obrađujući” Italijane uspijevali da se domognu oružja i tenkova. Muslimanske bande iz Albanije, napadali su sjedišta Finansijske policije i Carinu, neki od njih su našli utočište u diviziji „Venecija”. Vrijedi pomenuti jedan izdajnički napad muslimanske bande na sjedište finansijske policije koja je pokrivala Berane, kada su imali petnaestak mrtvih i ranjenih. Veoma efikasna je bila reakcija jednog odjeljka (komandant Bazani) „Venecija”. 
Na čelo „Venecije” da poveća neodlučnost došao je Poručnik Bejli, šef britanske misije za saradnju sa četnicima. Pokušao je na svaki način da ubijedi Oksiliju da su saveznici u četnicima prepoznali ljude sa kojima treba tijesno sarađivati. Nastavilo se tako još nekoliko dana slušajući lažne naredbe i čuvajući na odstojanju četničke snage, sve dok događaji nisu doprinijeli razjašnjenju situacije. 
Prema naredbama Vrhovne komande Titovog Drugog korpusa napredovalo se prema Sandžaku. Četničke snage bile su razbijene u zoni Čelebić - Kovren i partizani su zauzeli Pljevlja. Jedna brigada je krenula ka Prijepolju, jedna ka Priboju, a četvrta crnogorska ka Kolašinu. 23. septembra poslije podne napali su Kolašin koji su branili četnici. 

Sukobi sa četnicima 

Na prve poteškoće oko 300 četnika je posustalo i počelo da bježi od italijanskog partizanskog napada. Ubrzanim maršom sedma četa je stigla do Mateševa, gdje je bila rastavljena na djelove da popune slabe tačke odbrane umjesto da je sačuvaju udruženu za kontranapad. U sumrak napad partizanske brigade je bivao sve učestaliji i odlučniji. Panika koja je uhvatila komandanta bataljona i ostale članove komande učinila je da pobjegnu u zonu petog bataljona, štićeni od strane sedmog bataljona, koji je isto pokušao da se povuče u tu zonu da bi se reorganizovali na način da se lakše odupru napadima neprijatelja, ali je komandant neslavno naredio da se svi povuku prema Mateševu. 
Tako je ostao 6-ti korpus, na čelu sa kapetanom Mariom Rivom, u svojoj zoni izolovan da se odupire napadima i da stvara oduševljenje zbog njihove hrabrosti kod Četvrte crnogorske brigade koji su, što se hrabrosti i vrijednosti, mogli svima da posluže za primjer. Ovdje je bio početak saradnje „Venecije” i Druge divizije NOVJ, na čelu sa komandantom generalom majorom Pekom Dapčevićem. Bila je to jedna stranica istorije mnogo bitna za divizije „Venecija” i „Garibaldi”. Mario Riva je uspio ne samo da pokaže vrijednost italijanskog vojnika, već i da djeluje instiktivno ali sa velikom jasnoćom u odlukama. Bila je očita slaba vojna organizacija četnika koje „zbog prethodnih loših iskustava nisu više ni uzimali u obzir polaganje žrtava zbog njih ili protiv njih”. 
Rodila se, pored želje da se bore protiv Njemaca, želja da se priključe NOVJ kao jakoj organizaciji veoma odlučnoj u borbi protiv njemačkog okupatora i koja je kasnije, 1945. godine, oslobodila Jugoslaviju uz velike žrtve i mnogo prolivene krvi. 
Prije dogovora o saradnji sa partizanima bilo je par bitaka u kojima su živote izgubili nekoliko Italijana; za šta su bili u većini slučajeva odgovorni četnici koji su držali pod kontrolom tu zonu. Došlo se do dana kada su se u zoni Maria Rive zajedno zaviorile italijanska i jugoslovenska zastava: 10. oktobra došlo je do definitivnog susreta Peka Dapčevića i Oksilije na kojem je došlo do dogovora o saradnji. U 13 sati toga dana umarširala su u Berane dva partizanska bataljona. Tamo se poslije preselila i komanda Drugog korpusa. 
Devetog oktobra grupa „Aosta”, sad već partizanska brigada, stigla je na partizansku teritoriju u Gornje Polje. Prošlo je mjesec dana od primirja, „Taurinense” i „Venecija” su već, formalno i organski, dio NOVJ-a iako su zadržali status italijanske vojske u zavisnosti od NOVJ-a, preciznije od njenog Drugog korpusa. Suprostavile su se odmah okupatoru ne želeći da se predaju; bili su dio italijanskog otpora od 9. septembra, što im je kasnije priznala i italijanska vlada. 

Dramatičan mjesec 

Bio je to dramatični mjesec pun žrtava za „Taurinense”, koji je pretrpio teške gubitke od prejakih Njemaca; težak mjesec i za „Veneciju” koja je uspjela da se održi kompaktna bez obzira na sve pokušaje neprijeatelja da ih razoruža ostala je odlučna da se bori protiv njemačkog okupatora. U tih mjesec dana desio se važan događaj: 8. oktobra u 8.30 komanda „Venecije” je konačno uspjela da ostvari radio konakt sa vrhovnom italijanskom komandom. 
Događaji su počeli da se nižu laganim ritmom. U noći 12. oktobra prvi odjeljak 83. divizije se premjestio iz Mateševa u Andrijevicu; četnici su se udružili sa Njemcima protiv Italijana i partizana; istekao je ultimatum Njemcima; u 14.20 dva njemačka aviona su bombardovala aviaciono polje, koje je pješadija „Venecije” napravila u veoma kratkom roku, svega nekolika dana; u 15.25 dva italijanska aviona su nadlijećući zonu, poslala šifrovanu poruku vrhovne italijanske komande, potpisanu od strane generala Ambrozija; u Murini je primijećena trupa od 20 tenkova- muslimani i Njemci. Tad je počeo da se vrši još jači pritisak na „Veneciju”. 
Dana 13. oktobra radio je objavio da je Italija proglasila rat Njemačkoj; bila je to potvrda o ispravnosti već donešenih odluka. Sa radija se čula nova himna demokratske Republike Italije (Memelijeva himna), što je napunilo radošću i odlučnošću srca italijanskih boraca. 
U zoni oko Nikšića brigada „Aosta” je, zajedno sa 3. divizijom NVOJ, učestvovala u akciji za manastir Ostrog, uspješno ali i sa malim gubicima. U narednim danima brigada se sve više isticala osvajajući tako simpatije partizanskih komandi. 
Dana 14. oktobra, 6. bataljona 83. divizije (komandant Riva), zajedno sa jednim partizanskim bataljonom je formirao „Bataljon Italija”. 
Alpinisti iz divizije „Taurinense” koji nijesu bili u brigadi „Aosta”, stigli su 15. oktobra, poslije petodnevnog marša po planini, u Kolašin gdje su bili dočekani uz slave od strane komandanta Rive. U Kolašin su stigli i komandanti iz „Taurinense”-a Ćiljieri, Muso, Renijeri i ostali. Tu se desio prvi pravi susret divizija „Venecija” i „Taurinense”. General Oksilija se prvi uputio da pozdravi Rivinu pješadiju i alpiniste, bodreći ih da nastave borbu za čast Italije. Prisutan je bio i general Peko Dapčević. Počela je da se nazire klima koja će da vlada u budućoj diviziji „Garibaldi”. 
Dana 19. oktobra, u Kolašinu, je formirana 2. brigada alpinista „Taurinense”. Komandant je bio major Spirito Renijeri. 

Stižu avioni 

Već 20. oktobra italijanske snage koje su sarađivale sa drugim korpusom bile su sve iz divizije „Venecija”, ali i dvije brigade sastavljene od ljudi iz „Taurinense”-a i bataljon alpinista Genije takođe iz „Taurinense”-a, koji je rekonstruisan za nove operativne potrebe, stigle su u Kolašin. Ovim odjeljcima su se pridružili ljudi iz „Taurinense”-a, oko 200 njih, koji su se borili u Hercegovini, pod komandom komandanta Anfonsa i briljantnog komandanta Piera Zavatra Ardizija, a koji su, iako desetkovani, pokušavali da se domognu divizije „Venecija”. 
A, 16. oktobra jedan italijanski lovac je aterirao u Berane; pilot, poručnik Guzmaroli, dostavio je jednu poruku o odnosima zemalja. Događaj je ostavio pozitivan utisak! Činilo se da su mnogo blizu Italije! Italijanska Vrhovna Komanda i avijacija činili su sve da bi pomogli, sa malim raspoloživim sredstvima, Italijanima iz divizije „Garibaldi” i NOVJ-u. 
Operacija „Balkanšluht” protiv „Venecije” i Drugog korpusa je uveliko otpočela i odvijala se po tri direktive. Kako je operacija odmicala tako su Njemci dobijali sve više pojačanja, a bili su podržani i u velikoj mjeri od strane Luftvafea. 
Na frontu kod Andrijevice borili su se u prvoj liniji prvi bataljon 83. divizije i 2. dalmatinska brigada, dok je u drugoj liniji bio upošljen treći bataljon 83. divizije NOVJ-a. 
Na frontu Rožaje - Petnica borio se treći bataljon 84. divizije. Na frontu Mateševo - Lijeva Rijeka prvi i drugi bataljon borio se 84. divizije i bataljon „Italija”. 
Tri neprijateljske kolone došle su u kontakt sa našim odjeljcima koji su se izvanredno držali, iako je trebalo da se gleda sa svake strane, jer su bili učestali napadi četnika i muslimana. Zasnovale su se mnoge napadačke patrole koje bi vršile smjele „ručne” napade i pravili zastoje na putevima. U ovim patrolama su bili „zaposleni” i ljudi iz finansijske policije. Saradnja sa partizanima je postajala sve tješnija. Zona operacija je bila sve šira. 
16. i 17. neprijateljski napadi su bili sve češći. U akciju se uključila i njemačka dalekometna artiljerija; grad Berane je bio miniran i bombardovan od strane avijacije. Poslali su još jedan dopis u kojem su produžili ultimatum za predaju od 12. do 20. oktobra. 
Osamnaestog oktobra desio se napad 52. lovačke jedinice, prethodno muslimana, na treći bataljon 84. divizije i na jedan odjeljak partizana koji je poklekao. Istog dana u Beranama je jedan italijanski tromotorni avion S73 donio municiju, novac i razni materijal ali nije uspio da uzleti jer je izrešetan, od strane njemačke avijacije, eksplodirao. 
Prvi bataljon 83. divizije je morao dva puta da odstupa pod velikim pritiskom neprijateljskih snaga, ali su pametno i bez panike odreagovali i zavukli se u prirodno jake odbrambene položaje. 

Pod paklenom vatrom 

Neprijateljska artiljerija, uspješno kontrira na od naše, obrušila se na Andrijevicu. Njemačke kolone iz Rožaja i Sjenice su zaustavljene na nekoliko kilometara od Berana, a one koje su dolazile iz Podgorice i Danilovgrada, poremećene i desetkovane, pokušale su da se domognu Mateševa. Velika je bila žestina borbi. U zoni Tara - Vukovet se žrtvovao bataljon „Italija”. Počinio je velike gubitke napadaču, ali pod neprekidnom paklenom vatrom biva desetkovan: 25 mrtvih, 45 povrijeđenih i 73 nestalih vojnika. Umro je kao pravi heroj komandant Mario Riva, kojem će biti dodijeljena zlatna medalja za vojne počasti. Njegova smrt je duboko pogodila generala Peka Dapčevića koji je prenio žaljenje cijelog Drugog korpusa. 
Situacija je postala kritična i naložila je odmah nove strateške i taktičke mjere. Evakuisan je grad Berane počevši od 442. bolnice na polju. Dvadesetog oktobra je palo Mateševo. Efikasna je bila akcija prvog bataljona 84. divizije i četvrte crnogorske brigade podržanih sa dva topa komandanta Manjanija u odbijanju neprijatelja. 

Postojao je rizik od ulaska u „obruč” zato su morali da se rastave. To je učinjeno u velikom redu, ali i sa žrtvama. Prvi bataljon 84. divizije i treći korpus 83. divizije krenuli su ka zoni Mojkovca, sjeverozapadno od Berana, da bi organizovali bazu. U andrijevačkom sektoru su dobili naređenje da nekako izdrže do sumraka sa svojim otporom. Komandant poručnik Muso je odreagovao veoma odvažno i autoritativno diktirajući precizne naredbe u 9.36 sati 20. oktobra. 

Krah njemačke operacije 

Popodne je evakuisano iz Berana sve što se moglo transportovati, uključujući i bolnice, pod zaštitom jednog bataljona formacije CC-FF. Cijelog dana 20. oktobra, njemački pritisak je bio intenzivan i odlučan ali i odbijan uspješno od dva voda komandanta Gracijanija i djelovima dva bataljona 83. divizije. Napadi su bili raznovrsni ali su svi sa uspjehom odbijeni. Jedan hitac iz topa je eliminisao komandu prvog bataljona 83. divizije i komandu jednog dalmatinskog bataljona koji je sarađivao. 
Andrijevački garnizon bio je napušten. Zadnji ga je napustio prvi bataljon 83. divizije, pod komandom komandanta Brambile koji je zamijenio ranjenog majora Bazokija. Napravio je jedan manevar rastavljanja kao po knjizi. Mnogi bombaški napadi su ukočili borce koji su mogli još da se odupiru neprijatelju. Grad Berane je potpuno evaukisan ne ostavljajući ništa korisno Njemcima; tako je bilo i sa Andrijevicom. Manevar je bio veličanstven, komandovan i izveden veoma iskusno, ali su borci bili izloženi značajnom trošku energije. Njemci su okupirali prazno i nebranjeno Berane tek 22. oktobra, ali nisu nastavili. 
Divizija „Venecija” i 2. brigada „Taurinense”-a su se locirali u Pljevljima. Naše snage su se herojski izvukle njemačkom manevru, čija je komanda ocijenila da je operacija „Balkanšluht” propala. 
Ovim se završava jedna prva faza i počinje druga u kojoj dolazi do organske transformacije odjeljaka „Venecije” u prave partizanske brigade adaptirane ratnoj situaciji. 
Divizija „Venecija” je napravila šest brigada, nazvavši ih sve „Venecija”. 
1. brigada zajedno sa prvim Bataljonom 83. divizije i još nekim pojačanjima; komandant je bio kapetan aspinaca Piero Markizio. 
2. brigada sa različitim „sastavnim elementima”: drugi bataljon bataljon „Riva”, drugi bataljon iz divizije „Ferara”, miješani GG-FF bataljon; komandant je bio Leonida Berte inače vođa bataljona GG-FF. 
3. brigada sa trećim bataljonom 83. divizije; komandant je bio major alpinaca Ćezare Piva. 
4. brigada sa prvim Bataljonom 84. divizije; komandant je bio major alpinaca Lionelo Albertini. 
5. brigada sa drugim bataljonom 84. divizije i nekim pojačanjima; komandant je bio kapetan strijelaca poručnik Emilio Maskerpa. 
6. brigada sa trećim bataljonom 84. divizije i pojačanjima; komandant je bio kapetan Luiđi Mari. 
Nije bilo vremena za jednu obuku koja je potrebna da bi se fiksirali neki osnovni principi novog načina upošljavanja odjeljaka koji su postali lakši i pokretniji. Bilo je u interesu Vrhovne partizanske komande da se uđe u Srbiju i da naše brigade budu odmah uključene u akciju. Prvog novembra popodne, u Pljevljima, je italijanska avijacija donijela prvu isporuku raznog materijala: 102 paketa ukupne težine 3700 kg. 

I pobjede i porazi 

Drugog novembra vratio se general Vivalda, koji je nevjerovatno izbjegao hapšenje, na čelo komande odjeljka „Taurinense” - a sada sastavljenih i od brigade „Aosta” i 2. brigade „Taurinense”-a ali i 3. brigade formirane od jednog odreda od 300 ljudi koji su dobili oružje od „Venecije”. 
Od 4. do 9. novembra četiri brigade „Venecije” učestvovale su u akciji čišćenja i obezbjeđivanja odstupnica zbog budućih operacija prema Srbiji. Peta brigada „Venecija” okupirala je Brodarevo. Sedmog novembra dva bataljona koja su pokušala jedan upad u pravcu Stranjana, pali su u zasjedu muslimana i Njemaca i pretrpjeli velike gubitke, iako su pokazali veliku hrabrost. Pomjerile su se dvije italijanske brigade podržane artiljerijom; 6. brigada je stigla do Lima iz Bijelog Polja. Najveći teret podnijela je 3. brigada majora Pive koja je, brzom reakcijom, rastjerala jednu muslimansku formaciju napadajući pri tom jedan njemački vod koji se poslije kraće borbe razbježao. 
Intervenisala je i 2. brigada. Brodarevo je oslobođeno; okuprani su Stranjani i počela je akcija čišćenja terena. Komanda korpusa riješila je da napadne dobro branjenu Sjenicu. Peta brigada je imala velike gubitke; 22 mrtva među kojima 3 zvaničnika i 30 ranjenih ali izgubila je i dosta oružja. 
Sjenicu su napala tri voda sačinjena od 2, 3. i 5. brigade „Venecija”, 2. brigade iz „Taurinense”-a plus 2. dalmatinska brigada i ostali partizanski bataljoni, uz podršku dijela artiljerije kapetana Gracijanija. Komanda „Venecije” je zatražila od italijanske vrhovne komande podršku iz vazduha ali ta pomoć, iako odobrena, nikad nije došla. Ova nepažnja i potcjenjivanje neprijateljskih snaga, pored zime i gladi, su doveli do još jednog poraza. Bilo je početnih uspjeha pa čak i značajnih, ali je njemački kontranapad bio mnogo efikasniji. Što se tiče nabavke prehrambenih proizvoda i ona je bila na nezavidnom nivou. Gubici su bili veliki. Brigade, iako pod strašnim pritiskom njemačkih snaga i stalnih napada muslimana, uspjele su da se snađu i izbjegnu tragediju. Major Piva se pokazao kao komandant od klase i znanja. Borbe su trajale od 11. do 15. novembra bez prekida. 

Gubici u Brodarevu 

Peta brigada „Venecija”, ostavivši jedan bataljon u Brodarevu, dok je marširala ka Bijelom Polju, biva napadnuta od mnogobronih njemačkih i četničkih snaga i samo je jedan dio uspio da se oslobodi. Bataljon koji je ostao u Brodarevu je napadnut od neprijatelja automatskim oružjem i topovima. Sravnili su cijeli garnizon sa zemljom i strijeljali nekoliko preživjelih italijana i partizana. Peta brigada „Venecija”, je izgubila preko 250 ljudi, što poginulh što ranjenih što nestalih. 18. novembra brigada je izbrisana i mali broj preživjelih je prešlo u 2. i 3. brigadu. 
Krajem novembra rasplamtala se borba za Prijepolje. Istakla se 6. brigada „Venecija” (komandant Mari) u Vrnici i Barama (20. i 25. novembar). Učestvovala je i 2. brigada iz „Taurinense”-a u zoni Nove Varoši. 
Vraćajući se malo unazad s vremenom valja pomenuti častan postupak brigade „Aosta” koja se borila za Bjelopavliće trpeći gubitke i gdje se istakao heroizam poručnika veterinara Vilija Paskvalija, koji je, na čelu odeljka, žrtvovao svoj mladi život u Brijetovu 10. novembra u kojem je dodijeljena zlatna medalja za vojne počasti. Zbog velikih poteškoća u zoni, brigada „Aosta” je preseljena, maršom od 200 kilometara, u Sandžak gdje je stigla krajem novembra.
Malo po osnivanju, prva brigada „Venecija” je poslata u Srbiju da pomogne operacije 5. krajinske divizije. 15. novembra poslata je u zonu Vardišta. 17. novembra, osim u prolazu Šargan, zauzela je poziciju ispred Kremne. 18. novembra brigada je sa dva bataljona, akcijom iznenađenja, napadnula bugarski garnizon, što je iskoristio prvi bataljon (poručnik Rizo) u svom finalnom napadu. Bugarske trupe su bile uništene, a ostatak se razbježao u pravcu Užica ostavljajući veliku količinu oružja i ostalog korisnog materijala. Po povlačenju 1. brigade „Venecija” i partizana iz krajinske divizije ka prelazu Šargan, Kremna je ponovo okupirana od par vodova njemačke armije. 20. noembra su ponovo pokušali napad. Napad je bio znatno otežan zbog guste magle koja se spustila na zonu, što je otežalo koordinaciju među odeljcima tako da je akcija izgledala prilično neorganizovana. Takođe zbog guste magle Rizov bataljon je odjednom došao na „tanjir” njemačkoj odbrani koja je lako razbijala redove 1. bataljona; Rizo je pokušao jedan očajnički napad bodreći ljude da herojski krenu naprijed i da se ne povlače. Dao je tako život zajedno sa ostalima koji su ga slijedili. Dodijeljena im je svima zlatna medalja za vojne počasti. Komandanti družine su, dosta hladno, uspjeli da pobjegnu zajedno sa preživjelima. Na prozivci je izostalo više od 40 ljudi. 
Sljedećih dana prva brigada „Venecija” je i dalje, na prelazu Šargan, odbijala njemačke napade. Poslije je premještena u zonuPriboja i u noći na 24. novembar je dobila naredbu da se vrati u Pljevlja, pored pokušaja 5. krajinske divizije da je zadrži pod svojim okriljem. 

Više od mogućeg 

U međuvremenu je jedan vod alpinaca iz „Taurinense”-a, poslije mnogih premještaja, nalazeći se u četničkoj zoni, pokušavao da sustigne i da se pridruži „Veneciji”. Konačno su došli u kontakt sa partizanima iz 27. divizije, koja je zvanično oformila „italijanski bataljon Taurinense” na čelu sa komandantom Zavatrom. Ovaj batljon je učestvovao u raznim borbama u zonama Kalinovika, Šivolja, Dobrog Polja i to pored partizanskih odreda. Brzo su zaradili povjerenje 27. divizije. Zavatro je pokazao jedan čvrsti i inteligentni temperament kojim je uspio da pridobije ne samo svoje alpince već i jugoslovenske borce koji su ga otvoreno obožavali i cijenili. 
Dana 29. novembra stigli su u Pljevlja 12 transportnih aviona sa rezervama iz engleskih lovačkih aviona. Izveli istovar od 22.500 kilograma raznog materijala. 
Krajem novembra dvije italijanske divizije su učinile napor mnogo veći od svojih mogućnosti iz kojeg su časno izašli. „Taurinense” je bila napadnuta prva u jednom vrlo delikatnom psihološkom trenutku za borce tako da su oni pretrpjeli najviše gubitaka. Stigli smo do odlučujućeg momenta. Njemci su se spremali za ofanzivu, sa velikim brojem ljudi i raznim oružjem, od koje se mogao nazrijeti djelić zadnjih dana novembra. 

Datum za istoriju 

Poslije ocjenjivanja situacije poslije vojno-političkih događaja od 8. septembra, koji su duboko izmijenili planove borbe” u cilju bolje upotrebe vojske i racionalnijeg korišćenja oružja i ostalih materijala”, kako je rekao general Oksilija u dopisu vrhovnoj italijanskoj komandi, prestale su da postoje divizije „Venecija” i „Taurinense” na čijim temeljima je, 2. decembra, osnovana Italijanska partizanska divizija „Garibaldi”. 
Komandant je general Oksilija, zamjenik komandanta general Vivalda, šef Glavnog štaba je poručnik pukovnik Ćiljieri. 
U sastavu divizije su: Komanda sa odjeljkom za rezerve; 1. brigada sastavljena od ljudi iz divizije „Taurinense”; 2. brigada sa ljudima iz divizije „Venecija”; 3. brigada sa ljudima iz divizije „Venecija”; jedan odjeljak artiljerije; jedna bolnica. Svaka brigada je imala oko 1300 ljudi. 
Pod direktnu operativnu zavisnost komandnog Korpusa ući će i tenkovska jedinica; artiljerijska jedinica; auto jedinica; jedan bataljon Genije sastavljen od elemenata obje divizije. 
Osoblje koje je van ovih fiksnih jedinica ulaziće u operativne grupe od 200-300 ljudi koje će se koristiti kako u borbenim jedinicama tako i u teritorijalnim komandama oslobođenih zona. Oni koji su imali težak život do sada biće rezervisti za dopunjavanje desetkovanih brigada. 
Partizani su operaciju „Kugelblic” nazvali 6. ofanziva. Bila je jedna od najsurovijih koju je na leđima iznijela NOVJ. Zahvatila je i diviziju „Garibaldi” u trenutku kad se reorganizovala po posljednjim direktivama. Bila je zima. Njemci su zadali jedan strahovit udarac. Iznenadili su sa vodom skijača u bijelim odjećama prijepoljski garnizon koji nije uspio ni da digne u vazduh već minirani most. Prodrli su u Seljašnicu gdje ih je čekala italijanska artiljerija koja se odupirala sve dok je imala municije. Ciljali su poslije na prelaz Jabuka gdje su naišli na odbrambenu liniju, u kojoj je učestvovala divizija „Garibaldi” koja je trebala da obezbijedi odstupnicu iz Pljevalja tj. da se evakuišu komande, bolnice i ostalo. Njemci su napadali iz tri pravca, a napadala nas je artiljerija, tenkovi i avioni kad je vrijeme to dozvoljavalo. 
Situacija je postajala sve tragičnija a evakuacija Pljevalja skoro nemoguća. Bio je izlišan svaki pokušaj otpora. Korpus je naredio povlačenje. Napredovali su iz više pravaca pokušavajući da naprave „obruč” oko Korpusa. 
Ušli su u Pljevlja u 13.30. 5. decembra, dok je jedan mali broj Italijana i partizana očajnički odoljevao napadima u blizini Kuće mladosti. 
Posebno je dramatična bila „odiseja” bolesnih koje su pokušavali na svaki mogući način, čak i na leđima, da odvedu u neke mirnije zone. U čajničama je zarobljena jedna bolnica ali su neki bolesnici uspjeli da pobjegnu. 
Druga brigada se, na svoju inicijativu, razdvojila vremenom. Prva brigada je, 6. decembra uspjela da uspori jedan njemački vod koji je od Pljevalja pratio naše jedinice i boreći se kod Potpeći i Kosanice dozvoli korpusu da se prebaci preko Tare na sigurno. 
I komanda „Garibaldija” je sa svojih 1200 ljudi, zahvaljujući trećoj četi 2. bataljona, uspjela da stigne u zonu oko Bobova i Glibaća i da kasnije, avanturističkim manevrom, pobjegne njemačkim patrolama u sigurnu zonu Mojkovca gdje ih je već čekala prva brigada. 
četvrta brigada (major Albertini) koja je, pored mnogo manje snage nego što je to bilo fiksirano od komande korpusa, uspjela u fazi tranzicije između Berana i Pljevalja da odoli njemačkoj ofanzivi. Uspjevši da pobjegne, već je 9. decembra zauzela svoj borbeni položaj za oslobađanje Bijelog Polja. 
Treća brigada (major Piva) je bez informacija o situaciji, u jednom trenutku odmora dok su dijelili odjeću, iznenađena svirepom ofanzivom njemačkih snaga, koji su svojim blindiranim automobilima i tenkovima proizveli mnoge mrtve i ranjene, među kojima i majora Piva, kome je jedan geler skoro otkinuo nogu, a poginuo je dajući naredbu o razdvajanju brigade u odjeljke i diktirajući poslednju želju vezanu za njegovu ženu. 
Dodijeljena mu je zlatna medalja za vojne počasti. Njegova smrt je izazvala žalost ne samo kod njegovih garibaldinaca već i kod komande korpusa gdje su ga jako cijenili. Komandu nad brigadom preuzeo je kapetan Berte. 

Hladnoća i glad 

Od dana 10 decembra koji se može smatrati krajem ofanzive, prešlo se odmah na akcije ometanja i sabotaže, pokušavajući da time nadoknade izgubljene pozicije. Druga brigada, polazeći kroz neprijateljske vodove, stigla je do svog objektiva - doline Pavino Polje. 10. decembra, iako nisu ništa jeli 56 sati. Prvi bataljon 2. brigade je, nošen snagom duše, napao i osvojio planinu Zuper. 
Ovaj uspjeh je omogućio okupaciju doline i brigada se rasporedila u odbranu obavljajući, pri tom, par napadačkih akcija. 
Treća brigada, pod komandom kapetana Bertea, stigla je u zonu rijeke Komarnice gdje su, formirajući odbrambene redove, ostali da regenerišu velike gubitke, iako je to bila poznata opasna četnička zona. Poslije nekoliko dana brigada je već bila u situaciji da se uspješno bori, zajedno sa 4. sandzačkom brigadom, 21. i 22. decembra, iznudivši pohvale partizanskih komandi. 
Stigao je Božić. A bilo je toliko snijega, toliko hladnoće, toliko gladi i tolio poteškoća koje je trebalo prevazići. Naravno nije izostalo ni akcije. Druga brigada se borila u zoni Pljevalja i Kovrena i zbog toga je pohvaljena u 199 dopisu vrhovne komande NOVJ. 
Treća brigada je nastavila tu cijenjenu aktivnost u zoni Pljevalja i čajniča. Prva brigada je držala desnu obalu Lima pod svojom kontrolom, sjeveroistično od Berana odbijajući neželjene dolaske iz Sjenice, Rožaja i Peći. 4. brigada je odbijala neželjene dolaske iz Peći i Gusinja. 

Sukob do sukoba 

Bataljon (kapetan Zavatro) je pretrpio velike gubitke zbog mnogo sukoba u koje je hrabro ulazio, ali i zbog poteškoća i muka koje su prevaziđene visokim moralom poput Zavatrovog. Ovaj bataljon, pripojen 27. diviziji, uvijek je učestvovao ponosno, iskusno i sa nevjerovatnom voljom, u okrutnim i dramatičnim borbama u Bosni sjeverno od Sarajeva. Posebno se ističu 18. i 19. decembar - bitke za Vareš i Brezu. 
Nije se ispoštovala Božićna noć, al konačno su uspjeli malo da odmore 31. decembra. Umiješani su bili i u operaciji „Kugelblic” i u operaciji „Škraesturm”. 

Zaslužili su jednu svoju istoriju i jednog svog Homera da opjeva njihov ponos i njihov duh koji su unosili u svaku borbu. Priča se završila polovinom januara kad su preživjeli iz tog bataljona bili priključeni u razne odjeljke 27. divizije. 
Trećeg januara jedan bataljon 2. brigade odbio je furiozne napade Njemaca, četnika i muslimana. Brigada je pokušala jedan kontranapad. Prave borbe došle su 6., 11. i 16. januara kada su nanijeli velike gubitke neprijatelju, iako su i sami pretrpjeli istina manje gubitke. 
Meteorološki uslovi su bili veoma nepovoljni zbog gustog i velikog snijega i hladnoće koja je samo pojačavala svoj intenzitet. 
Prva brigada je 5. januara krenula ka Godočelju i biva napadnuta 6. i 7. u mjestu Tucanje i Radulić gdje je slavnu smrt doživio poručnik Boneti, komandant IV bataljona; dodijeljena mu je zlatna medalja za vojne počasti. 11. januara je došlo do nove borbe kod Slatine. 
Treća brigada je bila u akciji, 3. januara u Hočevini, protiv njemačkih skijaša. Istakli su se policajci iz grupe poručnika Bitonija. 17. januara se istakla grupa GG - FF u mjestu Gornje Orlje. Brigada je više puta pohvaljena u dopisima iz komande NOVJ-a. Ujutro 11. januara, njen prvi bataljon je napadnut, u akciji iznenađenja, od strane Njemaca i četnika. Branili su se hrabro i očajnički, vratilo se samo 39 njih. 
Prva brigada je 23. januara, bila i dalje u zoni Godočelja, Tucanja i Petnjice gdje je nanijela značajne gubitke neprijatelju. Gubici brigade: 6 mrtvih, 10 povrijeđenih i 25 nestalih. 
Jedna albanska četa je napala u zoni Andrijevice, ali je bila odbijena od partizana uz pomoć naše 4. brigade (major Albertini). 
Desetog februara, u cilju obnove organskih gubitaka divizije, ukinuta je 3. brigada (kapetan Berte) i njeni ljudi su popunili praznine u ostalim brigadama. četvrta brigada je tako postala 3. brigada „Garibaldi” na čelu sa majorom Spiritom Renijerijem, zamjenikom komandanta kapetanom Berteom. 

Sve teže i teže 

Situacija je postajala sve teža posebno zbog zime koja je bila najoštrija od početka rata. Pred kraj januara još jedan opasan neprijatelj se obrušio na Garibaldince: plućni virus koji je lako obarao neuhranjene ratnike. Zdravstvena organizacija, pored svih uloženih napora, bila je više nego skromna i sredstva za borbu protiv ove epidemije bila su više nego nedovoljna. Padali su ljudi a za njima i doktori, pogođeni i oni titanskim otporom koji su pokušavali da pruže ovom neprijatelju. 
U pokušaju da se informišu i orjentišu Garibaldinci napravljen je neki tip novina u različitim odjeljcima. Poručnik Manući je održao govor u jednoj javnoj sali u Bijelom Polju, uz prisustvo cijele svoje 2. brigade, vlasti i građana. Pričao je o motivima koji su naveli Italijane da se priključe jugoslovenskom narodu a koji potiču iz perioda Macinija i Garibaldija. 
Da bi se olakšala zona Sandzaka već iscrpljena zbog prevelikog snabdijevanja mnogih partizanskih odjeljaka među kojima je bilo i Italijana, odlučeno je da se dvije italijanske brigade prebace u Bosnu. Red je bio na 2. i 3. brigadu koje su krenule 22. i 24. februara. Već je premještaj sam po sebi bio težak sa taktičkog stanovišta; kilometri i klometri visoke planine koje je trebalo preći, sa stazama pokrivenih snijegom i da bi bilo još teže stigla je informacija da je situacija u Bosni, što se snabdijevanja namirnicama tiče, još gora od one u Crnoj Gori, a još jedna otežavajuća okolnost je epidemija plućnog virusa koja je napala dvije brigade, sve u svemu situacija je postala dramatična. 

Bosanska golgota 

Sve im je nestalo, čak i so. Iščekivanja, strah, marševi, hladnoća, patrole, borbe nisu nikako pomagale poboljšanju zdravstvenog stanja naprotiv plućni virus je postao još gori neprijatelj nego što je bio. 
Druga brigada se smjestila u zoni Kalinovnika, na više od 1000 metara nadmorske visine, izložena čestim udarima vjetra i snijega. 
Treća brigada iz Foče je morala da nastavi prema sjeveroistoku, prelazeći prugu Višegrad - Sarajevo i rijeku Praču. Dva bataljona su napadnuta od kojih je jedan, uhvaćen na prepad, potpuno poražen. Naredne bitke su desetkovali brigadu na jedan nezavidan broj efektivnih boraca. Poslije toliko mrtvih, ranjenih i nestalih ostala je jedna grupa dovoljna da se oformi bataljon pod komandom poručnika đufride, ali pod okriljem 6. bosanske brigade. Epidemija je prijetila i ovdje. Razbolio se đufrida i bataljon je još više desetkovan, ali je nastavio da se bori sve dok 5. juna mali broj preživjelih nije popunio gubitke ostalih bataljona 17. majevičke brigade. 
Druga brigada nije bila u boljoj situaciji. Glad je umanjila i moralnu i fizičku snagu boraca; a virus ih je izbacivao iz stroja. Početna ljekarska ekipa su postali bolnica sa 300 bolesnika, čiji se broj svaki dan povećavao. Avio napad Njemaca je bio olakšan snijegom jer su drveća bila rijetka a bataljon nije imao protivavionsko oružje. Dva bataljona su pretrpjeli gubitke. četnici i mali njemački avioni su napadali u raznim pravcima. Mnogi mrtvi i ranjeni su samo povećali već veliku bolnicu. 
Stigao je u brigadu kapetan Zavatro da pomogne komandantu Makiziju i političkom komesaru Manojlu Manojloviću. Učinjen je svaki pokušaj da se reanimiraju pregladnjeli borci i taktička situacija. 27. marta poslat je zvaničnik čak u Crnu Goru da obavijesti komandu divizije „Garibaldi” o nezavidnoj situaciji u kojoj se nalazi njihova brigada. 
Četvrtog aprila Njemci su počeli ofanzivu širokog spektra uz veliku pomoć četnika, muslimana i ustaša. Kalinovnik biva napadnut iz dva pravca. Bilo je potrebno bježati što prije i nije bilo vremena da se transportuju bolesnici i to mnogi bolesnici: njih oko 300. Komandant je imao temperaturu od preko 40 stepeni. Zavatro, koji će se kasnije razboljeti, organizovao je bijeg koji je postao očajnički. Markizio nije htio da napusti svoju brigadu i rekao je da će priuštiti sebi „luksuz da umre” tek kad bude vidio svoju brigadu na sigurnom. I politički komesar Manojlović koji je učinio sve što je mogao za brigadu kasnije se razbolio i ostavljen je nekoj familiji na čuvanje ali mu je smrt došla od četničke ruke. Preživjeli iz brigade su pod vođstvom poručnika Mizitana i doktora Decia Rubinija stigli 18. aprila na Žabljak; prebrojali su se: bilo ih je 221! 40 ljudi koji su bili u najboljem stanju su poslati da pomognu četvrtom bataljonu 1. brigade koja je odbijala neprijateljske napade u zoni Kovrena (28. april). 

Okupljanje poslije gubitaka 

Druga brigada je bila desetkovana, ali ne poražena. Reorganizovana je sa dolaskom novih ljudi iz ostalih brigada, ali i svojih ljudi koji su poslije događaja u Bosni i Crnoj Gori uspjeli da se domognu svoje slavne brigade. Komanda brigadom je dodijeljena kapetanu Robertu Beriju i kapetanu Anđelu Torkiju. 3. jula major Italo Paroli je zamijenio kapetana Berija. A Torkija je zamijenio poručnik Manući. 
„Garibaldi” nije bila sva u tim brigadama. Bila je od izuzetne važnosti i ekipa stručnjaka koji su bili raštrkani svuda da ometaju, da rekonstruišu, da popravljaju puteve i ostalo u nimalo prijatnim situacijama uz prisustvo neprijatelja i uz nedostatak sredstava, što je lako pojmljivo u ratu takvih razmjera. Krajem februara od bataljona stručnjaka pionira je napravljeno pet manjih odjeljaka različitih snaga, pripojenih nekim jedinicama korpusa koje su stizale poslije iscrpljujućih marševa u opasne zone sa malo zaliha hrane i ostalih sredstava. Isto se može reći i za artiljerijsku jedinicu koja je uvijek bila odlučujuća u teškim situacijama i koja je djelovala sa jugoslovenskim jedinicama. Ali plućni virus nije poštedio ni njih. 
Dok se 2. brigada reorganizovala u mjestu Prošćenje, 1. brigada je učestvovala u operacijama koje su težile vraćanju teritorija izgubljenih sedmom ofanzivom. Telekomunikacioni sektor divizije „Garibaldi” je u rekordnom vremenu uspostavio telefonske linije. 11. maja 1. brigada je zauzela lijevu obalu rijeke Lima, dok je u međuvremenu, 2. brigada prešla pod zavisnost od 37 divizija da bi odbijala dolaske iz Pljevalja i Prijepolja. Sljedećih dana su bataljoni 1. brigade, zajedno sa odredima NOVJ, bili upošljeni oko lokalnih sukoba. Često je intervenisala neprijateljska avijacija. 
Prvih dana juna, Njemci su počeli manevre da bi ojačali svoje garnizone. Drugi korpus je preduzeo protiv - mjere, ali je napadnut 19. i 20. juna na frontu kod Lima, gdje je djelovala 1. brigada i koja je morala da prepusti teritoriju. Borbe su trajale nekoliko dana, a pokušaji Njemaca da ojačaju front kod Lima bili su uspješno sputavani od strane 1. brigade koja se borila zajedno sa 3. divizijom NOVJ. 

Neuspjeli „Napadač” 

Drugog jula komandu nad divizijom „Garibaldi” je preuzeo poručnik Ravnič kao zamjena za generala Vivaldu a komandu nad 1. brigadom je preuzeo poručnik Anđelo Prestini. Druga brigada je svedena na tri bataljona sa ukupnom snagom od 600 ljudi. 23. juna kapetan Zavatro, vraćajući se iz Bosne, je preuzeo komandu nad jednim bataljonom alpinista koji će zajedno činiti osnovu za formiranje 4. brigade „Garibaldi”, zvanično osnovane 7. jula. 
Akcija pod komandom Ravniča je težila da se povrate svi Italijani rastureni po raznim mjestima zbog ratnih događaja. Uspjeli su da dodaju dovoljan broj ljudi desetkovanim bataljonima „Mateoti” i „Garibaldi” koji će poslije da postanu dio divizije „Italija”. 
18. jula otpočela je operacija „Draufganger” (Napadač) naređena od komande petog planinskog oružanog korpusa SS-ovaca. 19. jula bombardovani su Kolašin i Berane. Prvi objektivi bili su Andrijevica i Berane. Odmah su poslati I bataljon stručnjaka i ekipe telekomunikacionih stručnjaka. Brigade „Garibaldi” su ostale da brane pozicije sa lijeve strane Lima. 24. jula opala je njemačka ofanziva a njihovi odredi su uhvaćeni zahvaljujući i savezničkoj avijaciji. 
Pred kraj jula mjeseca general Peko Dapčević je prepustio komandu Drugog korpusa generalu Radovanu Vukanoviću da bi otišao na čelo komande divizije koja se kretala prema Srbiji. 
Deseti avgust: neprijateljske snage napadaju I bataljon 2. brigade „Garibaldi”. Bivaju odbijene i sjutra su Garibaldinci prešli u kontra napad koji su okon

(Message over 64 KB, truncated)