[ Sulla questione della lingua e letteratura serbocroate e della loro
"abolizione per legge" negli staterelli etnici sorti dallo squartamento
della Jugoslavia, vedi anche, nel nostro archivio
http://groups.yahoo.com/group/crj-mailinglist/messages :
*** Il croato creato e la frattura delle lingue - Un commento di Babsi
Jones, da http://www.exju.org/comments/590_0_1_0_C/ - JUGOINFO 6 Gen
2004
*** Koliko trebas jezika? Srpski, Maternji, Crnogosrski,
Montenegrinski... - JUGOINFO 7 Set 2004
e l'articolo di Luka Bogdanic “Serbo o croato? L’uso geopolitico della
lingua”, apparso su Limes a gennaio 2004 ("Il nostro oriente. I Balcani
alle porte") ]
http://komunist.free.fr/arhiva/sep2004/glisic.html
Arhiva : : Septembar 2004.
Jezičko pitanje
Jezik je jedno od bitnih spoljnih obeležja u definisanju nacije, iako
su poznati značajni primeri kada više nacija govori istim jezikom.
Najpoznatiji takvi slučajevi su, nesumnjivo, na engleskom i nemačkom
govornom području. Nešto slično se događalo i na prostorima bivše SFRJ,
gde je do "deobe" istog jezika došlo između četiri priznate nacije:
Srbima, Hrvatima, Muslimanima (sada Bošnjaci) i Crnogorcima. Postoje i
nacije čiji pripadnici govore različitim jezicima, poput Švajcaraca,
Belgijanaca ili Indijaca.
Iako su postojale nužne razlike u lokalnim varijantama
srpsko-hrvatskog, bilo je nesporno da se radi o istom jeziku, jer
razlike postoje i u drugim jezicima i te razlike su često uslovljene
specifičnim razvojem određene zajednice na određenom geografskom
području. Opšte su poznati primeri, opet iz nemačkog jezika, u okviru
koga postoji čak šest lokalnih varijanti, ali samo jedan književni,
priznati jezik koji je zajednički svima. Dobar i poučan primer
predstavljaju i Kinezi čiji se govorni jezik u lokalnim varijantama
može da bude potpuno nerazumljiv nekome iz drugog dela te velike
zemlje, ali se svuda isto piše, a za zvaničnu, književnu varijantu
izabran je tzv. kantonalni kineski. U poređenju sa nemačkim i kineskim
jezikom (iako to nisu jedini primeri, ali su dovoljno reprezentativni),
razlike koje postoje između hrvatske i srpske varijente
srpsko-hrvatskog (ili hrvatsko-srpskog) su potpuno zanemarljive.
Nabujali nacionalizam, tačnije njegovi ideolozi i nosioci insistirali
su na potpunom i trajnom razdvajanju svega što je zajedničko među
narodima koji su činili rastočenu državu. Jedna od tih stvari je i
jezik. Neverovatnom brzinom je prihvaćen stav o tome da su srpski i
hrvatski posebni jezici i ta podela je ozvaničena u zakonima, školskim
programima i diktiranom javnom mnjenju. Na čemu se, zapravo, temelji ta
podela? Ni na čemu, izuzev na činjenici da su Srbi – Srbi, a Hrvati –
Hrvati! U Hrvatskoj je, u prvom periodu državotvoračkog romantizma
dolazilo do komičnih pokušaja stvaranja novih reči (tzv novogovor)
kojim bi se uvećala razlika u odnosu na srpsku varijantu istog jezika,
ali su ti pokušaji doživeli zasluženi krah. Podela je ostala zakonska,
tačnije politička, ili još bolje – veštačka. Na ovom mestu nameću se
neka pitanja: Na osnovu kojih elemenata se može zaključiti da Hrvati u
Vojvodini npr. govore baš hrvatskim jezikom?
Kao što to obično biva, društveni procesi nastavljaju svojim tokovima
do logičnog kraja, pa se i ovde situacija dalje komplikovala. U Bosni i
Hercegovini je proglašen bošnjački jezik po državnom osamostaljenju, a
u Crnoj Gori postoji tendencija da se proglasi crnogorski kao poseban
jezik. Ova dva primera zaslužuju posebnu pažnju, iako ne donose ništa
novo, što se već u Srbiji i Hrvatskoj nije dogodilo.
Kada je proglašeno (ozvaničeno, ozakonjeno) postojanje bošnjačkog
jezika, to je bio jezik, uslovno rečeno, koji su "prihvatili" samo
bosanski Muslimani-Bošnjaci, dok su se Srbi i Hrvati držali svojih
"matičnih" naziva istog jezika. Bošnjački jezik je srpsko-hrvatski
obogaćen turcizmima. Ali, bilo je bitno nazvati ga drugačije, jer, po
nečijoj logici, bez "ekskluzivnog" naziva jezika nema ni države. I tek
onda nastaju muke: Muslimani-Bošnjaci iz Sandžaka prihvataju novi naziv
jezika jer BiH smatraju svojom maticom, bez obzira na to što je njihov
govor bliži srpskom nego bosanskom. Od ovog silnog bogatstva različitih
jezika obogaćene su samo zbirke anegdota. Poput pojedinih novih reči
koje su nametane u Hrvatskoj (kao što su zoroklik, svesmjer ili
zrakomlat), tako je i preterano ijekaviziranje u Sandžaku umelo da
stvori situacije za viceve. Poznata je anegdota u kojoj jedna visoka
opštinska službenica u Novom Pazaru šaljući svog vozača da joj nešto
kupi dodala: ... i uzmi sjebi šta hoćeš.
Pitanje crnogorskog jezika kao posebnog predstavlja kulminaciju
narečenog procesa. Čitava konstrukcija o crnogorskom jeziku kao
posebnom se zasniva na tzv. "mlađem jotovanju", tj. na glasovima koji
su specifični za crnogorsku varijantu jezika (šj, žj). Temeljenje teze
o posebnom jeziku na osnovu jedne tako male gramatičke razlike (da ne
kažem anomalije) od književnog jezika je upravo smešno. Kada bi ovaj
kriterijum bio dovoljan, skoro svaki region u Srbiji i Hrvatskoj bi
mogao da proglasi svoj jezik, pa bismo se suočili sa niškim,
leskovačkim, šumadijskim, zagorskim, dalmatinskim itd. jezicima. Stvar
je, međutim, u tome da se lokalni govor često razlikuje od književne
varijante jezika, ali ta razlika nije dovoljna da se proglasi poseban
jezik, pa čak ni u slučaju da se u čitav izbor umeša nacionalna
komponenta. Jer, poseban jezik jeste jedno od obeležja nacionalnosti,
ali nije nužno obeležje, a još manje jedino. Stoga je bitno da se
shvati da sama činjenica da Srbi, Hrvati, Bošnjaci (ili Muslimani) i
Crnogorci govore istim jezikom ne znači da te nacije kao takve ne
postoje – naprotiv. One imaju dovoljno drugih elemenata koji ih čine
nacijama (kultura, teritorija, zajednička istorija itd) da ih "deoba"
jezika u tome ni najmanje ne ometa. Pri svemu tome treba imati na umu i
činjenicu da se u definisanju nacije ne mogu taksativno nabrojati svi
njeni elementi. Ono što je zaista bitno, to je subjektivni osećaj
pripadnosti jednog broja ljudi jednoj etničkoj grupi. Za taj osećaj
posebno ime jezika nije preterano bitno.
Ipak, ovo do sada navedeno nasilje nad jezikom se ne završava samim
njegovim proglašenjem. Svaki od ovih novokomponovanih jezika se u
stvarnosti suošava sa nizom problema, a najveći je taj da se ove
promene prosto "ne primaju" u narodu. To je slučaj sa novoskovanim
rečima u Hrvatskoj i Bosni, ali i sa pokušajem u Srbiji da se oduzme
jedna od osnovnih karakteristika jezika kojim govorimo – njegova
dvopismenost. Srpskohrvatski jezik ima dva pisma – ćirilično i
latinično i svi pokušaji da se to promeni se, za sada, razbijaju u
stvarnosti kao talasi o hridi. Na ovom primeru se vidi koliko je
nacionalistima malo stalo do bogatstva svog jezika, jer je ta
dvopismenost jedinstvena u svetu i stvar kojom bi trebalo da se
ponosimo.
Poslednjih godina se u Srbiji razvila polemika na tu temu, ali su
argumenti koje koriste obe strane tragično pogrešni. "Ćiriličari"
zastupaju tezu da se ćirilica potiskuje, a njihovi oponenti da latinicu
treba učiti zarad "povratka u svet". Ćirilica je pismo koje deca u
Srbiji prvo nauče, ona je, dakle njihovo prvo pismo, pa, samim tim, ne
može biti zaboravljena. Srpsko-hrvatska latinica je pismo koje je
potpuno analogno ćirilici, nastala je na istim principima i mnogo više
ima zajedničkih stvari sa ćirilicom, nego sa latinicom koja se koristi
u zapadnim (germanskim, romanskim, pa i slovenskim jezicima), tako da
ona nema nikakve veze sa "povratkom u svet" i učenjem engleskog ili
bilo kog drugog jezika npr. Zapravo, vidljivo je izbegavanje i jedne i
druge strane da priznaju ono što svi znaju: srpsko-hrvatski jezik još
uvek postoji, uprkos svim naporima da se zvanično ukine. Čak i kada bi
sve jezikoslovne mere (tačnije: nasilje) uspevale iz prve i bile
oduševljeno prihvaćene, bilo bi potrebno bar sto godina da postojeći
jezik "umre". U datom slučaju bi se mogla parafrazirati poznata
latinska izreka na sledeći način: Lingua longa, vita brevis!
Srpsko-hrvatski (hrvatsko-srpski) jezik je, dakle, žrtva politike, i to
nacionalističke politike. Ali ipak, mnogo manja žrtva od miliona ljudi
koji govore tim istim jezikom. Za utehu, ostao im je on i celokupna
kultura zabeležena uz pomoć tog jezika na koju jeste nabacana prašina,
ali nije uništena.
Nenad Glišić
"abolizione per legge" negli staterelli etnici sorti dallo squartamento
della Jugoslavia, vedi anche, nel nostro archivio
http://groups.yahoo.com/group/crj-mailinglist/messages :
*** Il croato creato e la frattura delle lingue - Un commento di Babsi
Jones, da http://www.exju.org/comments/590_0_1_0_C/ - JUGOINFO 6 Gen
2004
*** Koliko trebas jezika? Srpski, Maternji, Crnogosrski,
Montenegrinski... - JUGOINFO 7 Set 2004
e l'articolo di Luka Bogdanic “Serbo o croato? L’uso geopolitico della
lingua”, apparso su Limes a gennaio 2004 ("Il nostro oriente. I Balcani
alle porte") ]
http://komunist.free.fr/arhiva/sep2004/glisic.html
Arhiva : : Septembar 2004.
Jezičko pitanje
Jezik je jedno od bitnih spoljnih obeležja u definisanju nacije, iako
su poznati značajni primeri kada više nacija govori istim jezikom.
Najpoznatiji takvi slučajevi su, nesumnjivo, na engleskom i nemačkom
govornom području. Nešto slično se događalo i na prostorima bivše SFRJ,
gde je do "deobe" istog jezika došlo između četiri priznate nacije:
Srbima, Hrvatima, Muslimanima (sada Bošnjaci) i Crnogorcima. Postoje i
nacije čiji pripadnici govore različitim jezicima, poput Švajcaraca,
Belgijanaca ili Indijaca.
Iako su postojale nužne razlike u lokalnim varijantama
srpsko-hrvatskog, bilo je nesporno da se radi o istom jeziku, jer
razlike postoje i u drugim jezicima i te razlike su često uslovljene
specifičnim razvojem određene zajednice na određenom geografskom
području. Opšte su poznati primeri, opet iz nemačkog jezika, u okviru
koga postoji čak šest lokalnih varijanti, ali samo jedan književni,
priznati jezik koji je zajednički svima. Dobar i poučan primer
predstavljaju i Kinezi čiji se govorni jezik u lokalnim varijantama
može da bude potpuno nerazumljiv nekome iz drugog dela te velike
zemlje, ali se svuda isto piše, a za zvaničnu, književnu varijantu
izabran je tzv. kantonalni kineski. U poređenju sa nemačkim i kineskim
jezikom (iako to nisu jedini primeri, ali su dovoljno reprezentativni),
razlike koje postoje između hrvatske i srpske varijente
srpsko-hrvatskog (ili hrvatsko-srpskog) su potpuno zanemarljive.
Nabujali nacionalizam, tačnije njegovi ideolozi i nosioci insistirali
su na potpunom i trajnom razdvajanju svega što je zajedničko među
narodima koji su činili rastočenu državu. Jedna od tih stvari je i
jezik. Neverovatnom brzinom je prihvaćen stav o tome da su srpski i
hrvatski posebni jezici i ta podela je ozvaničena u zakonima, školskim
programima i diktiranom javnom mnjenju. Na čemu se, zapravo, temelji ta
podela? Ni na čemu, izuzev na činjenici da su Srbi – Srbi, a Hrvati –
Hrvati! U Hrvatskoj je, u prvom periodu državotvoračkog romantizma
dolazilo do komičnih pokušaja stvaranja novih reči (tzv novogovor)
kojim bi se uvećala razlika u odnosu na srpsku varijantu istog jezika,
ali su ti pokušaji doživeli zasluženi krah. Podela je ostala zakonska,
tačnije politička, ili još bolje – veštačka. Na ovom mestu nameću se
neka pitanja: Na osnovu kojih elemenata se može zaključiti da Hrvati u
Vojvodini npr. govore baš hrvatskim jezikom?
Kao što to obično biva, društveni procesi nastavljaju svojim tokovima
do logičnog kraja, pa se i ovde situacija dalje komplikovala. U Bosni i
Hercegovini je proglašen bošnjački jezik po državnom osamostaljenju, a
u Crnoj Gori postoji tendencija da se proglasi crnogorski kao poseban
jezik. Ova dva primera zaslužuju posebnu pažnju, iako ne donose ništa
novo, što se već u Srbiji i Hrvatskoj nije dogodilo.
Kada je proglašeno (ozvaničeno, ozakonjeno) postojanje bošnjačkog
jezika, to je bio jezik, uslovno rečeno, koji su "prihvatili" samo
bosanski Muslimani-Bošnjaci, dok su se Srbi i Hrvati držali svojih
"matičnih" naziva istog jezika. Bošnjački jezik je srpsko-hrvatski
obogaćen turcizmima. Ali, bilo je bitno nazvati ga drugačije, jer, po
nečijoj logici, bez "ekskluzivnog" naziva jezika nema ni države. I tek
onda nastaju muke: Muslimani-Bošnjaci iz Sandžaka prihvataju novi naziv
jezika jer BiH smatraju svojom maticom, bez obzira na to što je njihov
govor bliži srpskom nego bosanskom. Od ovog silnog bogatstva različitih
jezika obogaćene su samo zbirke anegdota. Poput pojedinih novih reči
koje su nametane u Hrvatskoj (kao što su zoroklik, svesmjer ili
zrakomlat), tako je i preterano ijekaviziranje u Sandžaku umelo da
stvori situacije za viceve. Poznata je anegdota u kojoj jedna visoka
opštinska službenica u Novom Pazaru šaljući svog vozača da joj nešto
kupi dodala: ... i uzmi sjebi šta hoćeš.
Pitanje crnogorskog jezika kao posebnog predstavlja kulminaciju
narečenog procesa. Čitava konstrukcija o crnogorskom jeziku kao
posebnom se zasniva na tzv. "mlađem jotovanju", tj. na glasovima koji
su specifični za crnogorsku varijantu jezika (šj, žj). Temeljenje teze
o posebnom jeziku na osnovu jedne tako male gramatičke razlike (da ne
kažem anomalije) od književnog jezika je upravo smešno. Kada bi ovaj
kriterijum bio dovoljan, skoro svaki region u Srbiji i Hrvatskoj bi
mogao da proglasi svoj jezik, pa bismo se suočili sa niškim,
leskovačkim, šumadijskim, zagorskim, dalmatinskim itd. jezicima. Stvar
je, međutim, u tome da se lokalni govor često razlikuje od književne
varijante jezika, ali ta razlika nije dovoljna da se proglasi poseban
jezik, pa čak ni u slučaju da se u čitav izbor umeša nacionalna
komponenta. Jer, poseban jezik jeste jedno od obeležja nacionalnosti,
ali nije nužno obeležje, a još manje jedino. Stoga je bitno da se
shvati da sama činjenica da Srbi, Hrvati, Bošnjaci (ili Muslimani) i
Crnogorci govore istim jezikom ne znači da te nacije kao takve ne
postoje – naprotiv. One imaju dovoljno drugih elemenata koji ih čine
nacijama (kultura, teritorija, zajednička istorija itd) da ih "deoba"
jezika u tome ni najmanje ne ometa. Pri svemu tome treba imati na umu i
činjenicu da se u definisanju nacije ne mogu taksativno nabrojati svi
njeni elementi. Ono što je zaista bitno, to je subjektivni osećaj
pripadnosti jednog broja ljudi jednoj etničkoj grupi. Za taj osećaj
posebno ime jezika nije preterano bitno.
Ipak, ovo do sada navedeno nasilje nad jezikom se ne završava samim
njegovim proglašenjem. Svaki od ovih novokomponovanih jezika se u
stvarnosti suošava sa nizom problema, a najveći je taj da se ove
promene prosto "ne primaju" u narodu. To je slučaj sa novoskovanim
rečima u Hrvatskoj i Bosni, ali i sa pokušajem u Srbiji da se oduzme
jedna od osnovnih karakteristika jezika kojim govorimo – njegova
dvopismenost. Srpskohrvatski jezik ima dva pisma – ćirilično i
latinično i svi pokušaji da se to promeni se, za sada, razbijaju u
stvarnosti kao talasi o hridi. Na ovom primeru se vidi koliko je
nacionalistima malo stalo do bogatstva svog jezika, jer je ta
dvopismenost jedinstvena u svetu i stvar kojom bi trebalo da se
ponosimo.
Poslednjih godina se u Srbiji razvila polemika na tu temu, ali su
argumenti koje koriste obe strane tragično pogrešni. "Ćiriličari"
zastupaju tezu da se ćirilica potiskuje, a njihovi oponenti da latinicu
treba učiti zarad "povratka u svet". Ćirilica je pismo koje deca u
Srbiji prvo nauče, ona je, dakle njihovo prvo pismo, pa, samim tim, ne
može biti zaboravljena. Srpsko-hrvatska latinica je pismo koje je
potpuno analogno ćirilici, nastala je na istim principima i mnogo više
ima zajedničkih stvari sa ćirilicom, nego sa latinicom koja se koristi
u zapadnim (germanskim, romanskim, pa i slovenskim jezicima), tako da
ona nema nikakve veze sa "povratkom u svet" i učenjem engleskog ili
bilo kog drugog jezika npr. Zapravo, vidljivo je izbegavanje i jedne i
druge strane da priznaju ono što svi znaju: srpsko-hrvatski jezik još
uvek postoji, uprkos svim naporima da se zvanično ukine. Čak i kada bi
sve jezikoslovne mere (tačnije: nasilje) uspevale iz prve i bile
oduševljeno prihvaćene, bilo bi potrebno bar sto godina da postojeći
jezik "umre". U datom slučaju bi se mogla parafrazirati poznata
latinska izreka na sledeći način: Lingua longa, vita brevis!
Srpsko-hrvatski (hrvatsko-srpski) jezik je, dakle, žrtva politike, i to
nacionalističke politike. Ali ipak, mnogo manja žrtva od miliona ljudi
koji govore tim istim jezikom. Za utehu, ostao im je on i celokupna
kultura zabeležena uz pomoć tog jezika na koju jeste nabacana prašina,
ali nije uništena.
Nenad Glišić