iniziative segnalate (in ordine cronologico inverso):

Roma, sabato 17 febbraio 2018
proiezione del film di Nikola Lorencin SETTE DELLA DRINA

Bologna, martedì 13 febbraio 2018
Torino, domenica 11 febbraio 2018
1914. FRATELLANZA GARIBALDINA TRA ITALIA E SERBIA-JUGOSLAVIA

Roma, venerdì 16 giugno 2017
presentazione del film di Nikola Lorencin SETTE DELLA DRINA

altri testi:

D’Alessandri A. (2018): Italian Volunteers in Serbia in 1914, in: Balcanica XLIX, 17

Nella foto: Cimitero di Belgrado, lapide per i cinque caduti di Babina Glava Riportiamo qui a fianco in anteprima un articolo di Mirjana Jovanović Pisani che è stato pubblicato sul numero 444 (4/11/2016) della rivista belgradese Pečat. Esso narra della vicenda, pressoché sconosciuta o almeno dimenticata in Italia, dei sette volontari garibaldini che allo scoppio della Prima Guerra Mondiale, ben prima dell'entrata dell'Italia in quella guerra, si recarono volontari in Serbia per combattere contro l'Impero Asburgico. Di loro, cinque caddero praticamente subito in combattimento, nella remota località di Babina Glava presso il fiume Drina, al confine meridionale tra la attuale Bosnia-Erzegovina e la Serbia. A questa storia in passato è stata dedicata scarsa letteratura. In Serbia l'interesse è forse maggiore che non in Italia, come dimostra anche la recente produzione e trasmissione di un documentario televisivo, intitolato "I SETTE MORITURI" (1). In Italia, un fascicolo fu edito dalla Associazione nazionale veterani e reduci garibaldini (ANVRG) più di mezzo secolo fa (2). L'interesse appare essersi ridestato recentemente, sull'onda delle rievocazioni della Prima Guerra Mondiale in occasione del Centenario: ad esempio, un breve servizio è stato trasmesso da RAI Storia (3); ma a prendere l'iniziativa forse più importante è stata una Sezione ANPI, quella di Marino (RM), che ha prodotto un libricino illustrato scaricabile in rete (4). La cittadina di Marino, sui Castelli Romani, è infatti centrale in questa vicenda, poiché da lì provenivano alcuni dei volontari. È giusto che l'ANPI abbia voluto fare propria la memoria di un tale episodio, visto che esso dovrebbe naturalmente rientrare nel novero della tradizione democratica e progressista del nostro paese. Infatti i "sette morituri" di Babina Glava, ispirati da concezioni repubblicane e internazionaliste, partirono clandestinamente a fine luglio 1914, a rischio di essere arrestati "ai sensi dell'Art.113 del codice penale" di un Regno sabaudo inizialmente proclamatosi neutrale perché legato alla potenze centrali, gli aggressori Austria e Germania, da un patto tanto simile a certi altri patti in virtù dei quali il nostro paese pavidamente sempre si schiererà dapprima con il più forte e più prepotente, previo poi magari pentirsene attuando tragici voltafaccia. L'ideale che muoveva le correnti mazziniane e garibaldine era fondato invece sulla solidarietà tra i popoli e, per quanto riguarda Italiani e Jugoslavi, come farà notare Sandro Pertini, la fratellanza << si era instaurata non soltanto negli anni duri della prima guerra mondiale, ma nel pieno del Risorgimento italiano, quando Giuseppe Mazzini nel 1857 pubblicò le sue "Lettere slave" e previde con estrema lucidità che il moto d'indipendenza degli Slavi del Sud sarebbe stato il più importante, dopo l'italiano, per l'Europa futura. "Il moto slavo" egli scriveva "dura lentamente continuo. Quando un'idea di libera patria, un'aspirazione nazionale si affaccia ad un popolo, nessuna forza può spegnerla o contenderle il più o meno lento sviluppo progressivo sino al trionfo." >> La Prima Guerra Mondiale avrà esiti comunque tragici. Per i popoli Slavi del Sud essa rappresenterà l'atto costitutivo del comune Stato jugoslavo, ma ancora nella forma immatura della monarchia Karadjordjevic e al prezzo di un numero esorbitante di morti proprio per la parte serba. Per gli Italiani la carneficina ai danni dei ceti più umili della popolazione non sarà da meno, e soprattutto grave risulterà alla fine il deturpamento dell'ideale risorgimentale, che la piccola borghesia peninsulare vorrà sempre più trasformare da moto di emancipazione sociale oltreché nazionale in volontà di prevaricazione con connotati spiccatamente militaristi e addirittura razzisti. È in tale frangente che hanno infatti origine le esagerazioni "dannunziane" relative al confine orientale italiano, dove a zone con composizione nazionale mista si volle assegnare una patente di "irredente" sulla base di concezioni rozze e a loro volta imperial-colonialiste. Il tradimento completo si avrà con il Fascismo, che mentre professava ed applicava le peggiori politiche antislave, riportava l'Italia nell'abbraccio mortale dell'imperialismo germanico. Proprio oggi, mentre assistiamo alla ricostruzione forzosa di una Unione Europea carolingia autocratica irrispettosa delle memorie, dei sacrifici e dei diritti dei popoli, è importante che la vicenda dei "morituri" di Babina Glava, assieme a tutto il resto della epopea risorgimentale italiana, siano finalmente liberati dalla ipoteca imposta nei decenni dalle inadeguate classi dirigenti nostrane, per essere restituiti al novero delle aspirazioni più nobili. A. Martocchia NOTE: (1) Documentario del regista serbo-italiano N. Lorenzin. Si vedano: http://www.mycity-military.com/Kantina/Sedmorica-sa-Drine-I-Sette-Morituri.html http://www.palo.rs/zabava/sedmorica-sa-drine-i-sette-morituri/1716566/ http://www.rts.rs/page/tv/sr/story/21/rts-2/2277996/sedmorica-sa-drine---i-sette-morituri.html (2) Asterio Mannucci: VOLONTARISMO GARIBALDINO IN SERBIA NEL 1914. Nel solco della prima guerra mondiale Roma : Associazione nazionale veterani e reduci garibaldini, \1960?! È in corso una traduzione di questo testo in lingua serbocroata. (3) I PRIMISSIMI (RAI Storia, 2014?): (4) Ugo Onorati, Edoardo Scialis: EROI IN CAMICIA ROSSA 1914 - 2014. Cesare Colizza e i martiri di Babina Glava combattenti per la libertà dei popoli Marino (RM) : ASSOCIAZIONE NAZIONALE PARTIGIANI D'ITALIA, Sezione" Aurelio Del Gobbo" di Marino, 2014 SCARICA IL FILE DAL NOSTRO SITO (24MB)

GARIBALDINCI ITALIJANSKI  DOBROVOLJCI  NA  DRINI  1914 Mala ali značajna epizoda o italijansko-srpskoj saradnji na samom početku Prvog svetskog rata gotovo je nepoznata kod nas. Zahvaljujući dokumentima iz rimskih arhiva, biblioteka i muzeja saznalo  se podrobnije o ekspediciji garibaldinskih dobrovoljaca koji su učestvovali u borbi na Drini, gde su, osim dvojice, svi izginuli. Bili su to mladi revolucionari odgojeni na Macinijevim republikanskim idejama koje su podrazumevale kraj svakoj socijalnoj nepravdi i slobodu i ujedinjenje naroda u svojim granicama. Pripadali su naprednoj grupi Italijana za koje je Trojni savez, sklopljen u Beču 1882. god. Između Italije, Austrije i Nemačke, i obnavljan svake pete godine sve do 1912, ostao u nacionalnoj istoriji kao sramotan čin političkog podaništva zbog svog imperijalističkog karaktera i nejasnih klauzula koje su sputavale konačnu nezavisnost Italije.  Nerešeno pitanje severnih pokrajina (Trentino-Alto Adidže, Friuli-Venecija Đulija, Trst), koje su i posle ujedinjenja zemlje 1870. godine ostale pod austrijskom dominacijom, i Aneksija Bosne i Hercegovine na štetu Srbije (1908), pobuđivali su revolucionarni duh tih ljudi i pospešili njihovu odlučnost da pruže pomoć srpskom narodu u borbi za nezavisnost. Posle Sarajevskog atentata 28. juna 1914. na prestolonaslednika Franca Ferdinanda i neprihvatljivog ultimatuma po Srbiju (23. VII 1914) od strane Austrije bilo je jasno da je rat neizbežan. Srbija, već iscrpljena u balkanskim ratovima (prvi protiv Turaka 1912, drugi protiv Bugara 1913), očekivala je pomoć od sila Antante. Ali pre no što su se Rusija, Francuska i Engleska (koja je kolebljivo pokušavala da izbegne konflikt) odlučile da uđu u rat, organizovala se tajno u Rimu grupa hrabrih garibaldinaca i rešila da dà svoj doprinos protiv Austrije, tadašnjeg zajedničkog neprijatelja, boreći se uz srpske vojnike kod Višegrada, na vrhu zvanom Babina glava. Vođena visokim moralnim načelom da se pomogne slabijem, ova grupa dobrovoljaca je htela ne samo da pruži hrabar primer ostaloj italijanskoj mladeži, već i da podstakne svoju zemlju da uđe u rat i okonča konflikt koji je decenijama ranije započeo Đuzepe Garibaldi (Giuseppe Garibaldi). Ovo tim pre što se društveno-politička situacija u Italiji s kraja XIX veka umnogome menjala, upravo u godinama njihovog stasavanja: jenjavali su patriotski duh i slobodarske težnje kojima su prethodnih decenija bili prožeti njihovi očevi boreći se pod Garibaldijem za oslobođenje i ujedinjenje svoje zemlje. Ovi mladi dobrovoljci su nasledili, dakle, ideale svojih predaka. Garibaldinski voluntarizam koji je, u kosmopolitskom smislu, težio ka pravdi i slobodi svih okupiranih naroda bio im je ideja-vodilja u njihovim namerama kada su se u malom mestu Marinu nedaleko od Rima, već poznatom po republikanskoj tradiciji, organizovali i tajno krenuli da se bore u srpskim redovima protiv austrougarskog agresora. Za nameru garibaldinaca da zvanično pomognu Srbiji zalagao se u početku i general Ričoti Garibaldi (Ricciotti Garibaldi , sin Đ. Garibaldija i Anite, protagonista ranijih ratova za oslobođenje Italije i dobrovoljni učesnik u Grčkoj protiv Turaka 1913); ali ti pokušaji su ostali bez uspeha jer je italijanska vlada proglasila neutralnost zemlje i zatvorila svoje granice. Tako su se na teritoriji Italije formirali tajni komiteti (u Firenci, Savoni, Đenovi) za mobilizaciju dobrovoljaca  u pomoć Srbiji i Francuskoj. Kada je 3. avgusta 1914. Italija proklamovala neutralnost svoje zemlje, došlo je do razmirica između italijanskih intervencionista, pristalica rata protiv Austrije, i neutralista, pristalica Trojnog saveza. Već samom objavom rata Srbiji, smatrali su intervencionisti, Austrija je pogazila ugovor o Trojnom savezu čiji je karakter trebalo da bude isključivo odbrambeni, te Italija nije morala više da ima nikakve obzire prema tom ugovoru. Stoga je, po mišljenju intervencionista, ovo bio pravi trenutak da se prekine svaka veza sa Centralnim silama. Svog junaka Guljelma Oberdana (Guglielmo Oberdan), koji je 1882. pokušao da ubije Franca Jozefa prilikom posete Trstu, ali kao žrtva špijunaže bio obešen, upoređivali su sa našim Gavrilom Principom i Nedeljkom Čabrinovićem. Za mnoge mlade italijanske revolucionare Sarajevskim atentatom osvećena je žrtva tršćanskog junaka Oberdana. Ne čekajući na pregovore austrijska vlada je pet dana posle ultimatuma objavila rat Srbiji, a samo dan docnije, 29. jula 1914, krenuli su mladi entuzijasti iz Rima na Drinu. „Najuzvišenija obaveza me primorava da otputujem po svaku cenu još noćas. Radi se o mojoj moralnoj egzistenciji“, šalje telegram svojoj majci jedan od dobrovoljaca iz grupe i zajedno s ostalima kreće prema Bariju. Bili su to:  Čezare Kolica (Cesare Colizza), 16. X 1884, Marino (Rim), publicista i dobrovoljni učesnik Grčko-turskog rata 1912. godine; Frančesko Konforti (Francesco Conforti), 21. IX 1891, student prava iz Salerna, takođe garibaldinski  dobrovoljac u Grčkoj protiv Turaka, kod Trikale; Mario Korvizjeri (Mario Corvisieri), 8. VIII 1885, Castel  Madama (Rim), garibaldinski kapetan iz Grčko-turskog rata. Nikola Goreti (Nicola Goretti), 12. VIII 1896, Sutri (Viterbo), student, tek završio gimnaziju, najmlađi u grupi; Vinčenco Buka (Vincenzo Bucca), 20. X 1895, Palermo, čuveni republikanac (generalni sekretar Omladinske republikanske stranke Italije); Ugo Kolica (Ugo Colizza), 5. X 1882, Marino (Rim), docnije konzul; Arturo Reali, 24.  IV 1892, Marino (Rim), dosledni republikanac. Njima se docnije pridružio i Enco Poli (Enzo Polli) iz Splita. Zbog pojačane kontrole nije im uspelo da pređu preko Barija, pa su morali da nastave za Brindizi i da preko Grčke stignu u Srbiju. „Stiže vest da iz raznih krajeva naše zemlje treba da krenu mladi italijanski dobrovoljci za Srbiju. Moli se Vaša Visost da, uz budnu pažnju, apsolutno onemogući odlazak ovih dobrovoljaca i postupi, gde je potrebno, s prijavom po članu 113 Krivičnog zakona.“ Ovo je jedan od dokumenata Ministarstva unutrašnjih poslova Italije koji su tih dana stizali prefektima gradova Barija, Ankone, Venecije, odakle je bilo moguće eventualno prebacivanje dobrovoljaca do naše teritorije. No, to nije pokolebalo mlade garibaldince. U Brindiziju su uspeli da se ukrcaju na grčki brod „Mikale“ i stignu u Pirej, a 3. avgusta su se priključili ostalim dobrovoljcima iz Dalmacije, Crne Gore, Bosne i Srbije i došli u Atinu 4. avgusta. Tu su od srpskog konzula dobili dozvolu za ulazak na našu teritoriju. Srpske vlasti u Atini su im ponudile i finansijsku pomoć koju su oni dostojanstveno odbili obrazlažući da ne žele da budu plaćenici već dobrovoljci, i da će put nastaviti o svom trošku. Za njihov dolazak u Solun saznao je tadašnji italijanski konzul i po dužnosti uputio telegram ministru inostranih poslova koji dalje informiše ministra unutrašnjih poslova: „Konzul u Solunu me obaveštava da je grupa od desetorice Italijana otišla da se bori za Srbiju i da treba da stigne još stotinak...“ O nameri garibaldinaca da u većem broju pomognu Srbiju čitamo i iz pisma koje Čezare Kolica šalje iz Užica 17. avgusta poznatom publicisti, garibaldinskom majoru iz balkanskih ratova Mariju Ravasiniju: „...Da ne bismo izneverili naš garibaldizam, nosimo oko ruke crvenu svilenu traku, kako bismo se razlikovali od ostalih... Sutra putujemo prema bosanskoj granici i nikad kao u ovom trenutku nismo bili tako uzbuđeni u žarkom iščekivanju da se ogledamo s našim večnim neprijateljem, na strani srpskog naroda koji vodi pravedan rat. Grupa koju predvodimo Korvizjeri i ja sastavljena je  od Italijana, dezertera austrijske vojske i slovenskih studenata. Pozdravi generala (Ričotija Garibaldija) i prijatelje i reci im da ih očekujemo.“ Grupa je bila priključena komandantu, docnije generalu, Čedi Popoviću koji je imao zadatak da pod komandom pukovnika Dragomira Dimitrijevića organizuje legiju dobrovoljaca koja bi se borila uz regularne srpske trupe. Zajedno sa desnim krilom Šumadijske divizije upućena je prema granici Bosne, blizu Višegrada, gde je trebalo da onemogući napredovanje austrijskih trupa na teritoriji Velikog i Malog Storaža. Iako slabije naoružana, uspela je četa dobrovoljaca da u neravnopravnoj borbi suzbije napredovanje mnogobrojnijeg neprijatelja i nanese mu velike gubitke. Ovako opisuje razvoj događaja tog 20. avgusta starešina čete Stojan Radičević: „Naš protivnapad je počeo veoma uspešno. Italijanski dobrovoljci, koji su se već ranije u napadu pokazali kao vrlo hrabri, u jednom trenutku kolebljivosti neprijatelja pojurili su svi skupa prema neprijateljskoj poziciji s poklikom ’dole Austrija’, podstičući i ostale drugove. Sve moje naredbe da se vrate bile su uzaludne i već sam ih izgubio iz vida, jer su svom žestinom jurili niz dolinu neprestano pucajući...“ Po prekidu vatre Radičević je poslao izvidnicu da pronađe dobrovoljce, ali mu je stigla tužna vest: od njih sedmorice petoricu su našli mrtve. “Bili su to: Čezare Kolica, Frančesko Konforti, Mario Korvizjeri, Vinčenco Buka i Nikola Goreti sa puškama u ruci  i zadovoljnim, iskrenim osmehom na još toplim usnama...“ Kako kazuje preživeli Ugo Kolica, prvi je njemu pored nogu pao njegov brat Čezare, pogođen u glavu i grudi. Za njim  Konforti, Goreti i Buka. Korvizjerija, već teško ranjenog, izboli su Austrijanci bajonetima. Ugo Kolica je, bacivši bombu, uspeo da zađe neprijatelju za leđa i da se, zajedno s Polijem i Arturom Realijem, uz mnogo problema, nekako spasi. Budući da su postigli cilj zbog koga su došli na srpsku teritoriju i saznavši da će Italija ući u rat protiv Austrije, preživeli Ugo Kolica i  Arturo Reali su se vratili u svoju domovinu i tamo nastavili borbu, dobivši prethodno obećanje od komandanta čete Čede Popovića da će njihovi drugovi biti sahranjeni na mestu borbe zajedno sa ostalim palim ratnicima čim srpska vojska zauzme položaje na vrhu Babina glava – što je posle nekog vremena i učinjeno od strane regularnih srpskih trupa. Da bi im se olakšao povratak, dobili su zvaničnu potvrdu na srpskom i francuskom jeziku od Štaba vrhovne komande s potpisom komandanta Dobrovoljačkog odreda Čede Popovića i pukovnika Dragutina Dimitrijevića, šefa Obaveštajnog odseka, u kojoj se navode njihova imena i priznanje za herojstvo palim i preživelim borcima. Sva sedmorica odlikovana su zlatnom medaljom za zasluge u ratu od strane srpske vlade i kralja Petra Prvog.  Ceremonijal je održan u Rimu 1917. godine na trgu Sjena (Piazza di Siena – Villa Borghese) u prisustvu vojnih i političkih vlasti. Srpska vojna misija predala je medalje preživelim garibaldincima i porodicama odvažno palih junaka. Adekvatno priznanje svoje otadžbine za ovaj uzvišeni čin nikada nisu dobili, iako su se mnogi republikanci, Društvo garibaldinaca i pojedini članovi porodica poginulih dobrovoljaca zalagali za to. Doktor Đirolamo Goreti (Girolamo Goretti), brat poginulog Nikole, u pismu upućenom italijanskoj vladi 1938. god. moli da se „prizna velika žrtva petorici skromnih junaka čije kosti leže zajedno s kostima hrabrih srpskih vojnika u kosturnici na Gučevu...“ Italijanska vlada dodelila im je samo ratni krst, priznanje koje dobijaju svi učesnici rata, isto ono koje su dobili garibaldinski učesnici boreći se u francuskoj pokrajini Argona pod komandom petorice unuka Đ. Garibaldija (imenom: Bruno, Kostante, Pepino, Menoti, Ričoti II), a čija je prvobitna namera, i to mnogih među njima, bila da dođu u Srbiju. Zašto su od nje odustali? Razlog treba tražiti u političkim previranjima tog perioda i novonastalim okolnostima na evropskoj sceni koje su Italiji otvorile nove perspektive, a nama svakako nisu išle naruku.  Zapravo, da bi uvukle Italiju u rat kao svog saveznika sile Antante su joj obećale teritorije koje su tada bile deo Austro-ugarske monarhije, između ostalog Istru, delove Dalmacije i ostrva od Paga do Mljeta. Koliko su se politička zbivanja brzo smenjivala vidi se i iz prepiske generala Ričotija Garibaldija. U pismu republikanskom publicisti Mariju Ravasiniju osuđuje Austriju smatrajući prepotentnim čin Aneksije Bosne i Hercegovine i daje pravo srpskom narodu da se tome odupre, pa čak pregovara sa srpskom delegacijom u Rimu da se tajno pošalju dobrovoljci koje bi on lično predvodio; podstiče italijansku mladež da se organizuje pod parolom  „svaki narod gospodar u svojoj zemlji, živeo srpski narod!“. A samo nekoliko dana docnije, u izmenjenim vojno-političkim okolnostima, pojavljuje se, 6. avgusta, njegovo drugo pismo u listu „Mesađero“ gde kaže da je u dogovoru sa predstavnicima srpskih vlasti u Italiji odlučeno da se ne šalju više dobrovoljci   „...u tu malu ali odvažnu zemlju koja zna hrabro da brani svoju slobodu, jer je epicentar borbe pomeren prema drugim granicama...“  pozivajući da se vrati i grupa dobrovoljaca. Oni su u to vreme već bili na putu za Kragujevac, odakle su 9. avgusta svom prijatelju, takođe garibaldinskom dobrovoljcu, po imenu Vecio Mančini (Vezio Mancini), poslali čuvenu razglednicu koja se pominje s posebnim pijetetom i čiji je sadržaj, sažet u antičkom pozdravu gladijatora (morituri te salutant), nagoveštavao njihovu nameru da će se boriti do smrti. Svoj zadatak su časno obavili. Na italijanskom groblju u Beogradu postoji nadgrobna ploča sa već poluizbrisanim imenima i jedva čitljivom posvetom: „Pristupivši dobrovoljno u srpske redove pali su boreći se hrabro na Babinoj glavi 20. avgusta 1914 – Njihove posmrtne ostatke razneo je ratni vihor ali neka je večna uspomena na veliku žrtvu“ („Accorsi volontari tra le file serbe caddero combattendo a Babina Glava il 20. agosto MCMXIV –  Dispersa la spoglia mortale sia perenne il ricordo del loro sacrificio“). Uz ovu sedmoricu dobrovoljaca, jer kako prikupljena građa ukazuje više ih nije bilo iz već navedenih razloga, treba pomenuti i mnogobrojne italijanske iredentiste iz pokrajine Venecija Đulija  (Venezia Giulia), Trsta i Dalmacije - teritorija koje su tada sačinjavale Austrougarsku monarhiju, pa se stoga zvanično nisu mogli smatrati Italijanima, ali nam je obaveza da se i njih setimo jer su i oni bili među prvima u ovom revolucionarnom poduhvatu. Valja odati priznanje i mnogim ostalim garibaldinskim dobrovoljcima koji su se, po tradiciji, borili na srpskoj strani u drugim epohama: u ustanku u Bosni (1875-76) protiv turske okupacije, u kome je u svojoj mladosti učestvovao i kralj Petar Prvi pod pseudonimon Petar Mrkonjić; u Drugom svetskom ratu bili su na strani jugoslovenskih partizana protiv nacifašizma, a svoj doprinos su dali i u nedavnim sukobima u Bosni protiv NATO agresije. Moralna vrednost tih entuzijasta je upravo u tome što, žrtvujući svoj život, učestvuju u ratnim okršajima koji, zapravo, osporavaju sâm ratni čin kao instrument zavojevača nad narodima koji brane svoju slobodu.   Autor teksta:  Mirjana Jovanović Pisani Objavljen na Печат br.444, 04/11/2016